over de grens - verwijdering van vluchtelingen en migranten uit Nederland
autonoom centrum, maart 2004
# Charters, goedkoper per dozijn
> Seating-plan > Bestemming armoede > Eurocharters > Chartermaatschappijen > Juridisch verweer > Kritiek op charters > Beeldvorming
Is het zicht op individuele uitzettingen al duister, groepsuitzettingen per charter kennen een nog grotere geheimzinnigheid. Pottenkijkers zijn hier niet gewenst. Uit angst dat bij de vreemdelingen verzet uitbreekt, worden ze voor een uitzetting van de buitenwereld afgesloten. Tijdstip, locatie en bestemming worden niet van tevoren vrijgegeven. De enkele journalist die onder strikte voorwaarden mee mocht reizen, mag de naam van de chartermaatschappij niet prijsgeven. Na elke succesvolle charteruitzetting juicht de Immigratie- en Naturalisatiedienst in haar persberichten. De mislukte uitzettingen en de toegepaste dwangmiddelen worden verzwegen.
Naast uitzettingen per lijnvlucht, huurt de IND hele vliegtuigen van chartermaatschappijen voor groepsuitzettingen. De eerste grote uitzettingscharters dateren uit 1993. Toen werd een groep van 25 Ghanezen per charter naar Accra gevlogen. Een maand later werden 95 Turken uitgezet. Twee dagen daarvoor waren diverse illegale confectieateliers en koffiehuizen binnengevallen. In 1994 werden een kleine honderd Zuid-Amerikaanse prostituees per charter uitgezet. Deze voornamelijk transseksuele prostituees verpestten de markt door onder de prijs te werken, aldus de Justitiekrant van 8 december 2000.
Het inzetten van charters is niet onomstreden in Nederland. Na acties van het Autonoom Centrum in 1996 stopte charteraar Martinair met haar medewerking aan gedwongen groepsuitzettingen. Volgens voormalig IND-directeur Schoof vonden er in de periode 1996 tot en met 1999 geen charteruitzettingen plaats vanwege twijfels in de Tweede Kamer. Ook plaatsen diverse mensenrechtenorganisaties kantekeningen bij de groepsuitzettingen. Anno 2004 is er nog steeds geen Commissie van Toezicht Verwijdering. Er bestaat wel een Commissie van Toezicht Detentieplaatsen die de bevoegdheid heeft charteruitzettingen te controleren, maar die woont wegens tijdgebrek slechts incidenteel charteruitzettingen bij, aldus voorzitter Samkalden.
Het aantal uitzettingen per charter is vergeleken met dat per lijnvluchten klein: in 2002 1.404 personen per charter en 13.185 per lijndienst. Voor de IND is het echter simpel: charteren is 'de meest praktische oplossing'. A. Keppel, Hoofd Verwijdering van de KMar, pleit er in een interne notitie van juli 2001 nogmaals voor groepen vreemdelingen 'tegelijk het land uit te zetten in een speciaal daarvoor gehuurd vliegtuig'.
Begin 2002 komt er een ommekeer. Justitie gaat over op 2 charters per maand, een verviervoudiging ten opzichte van het jaar ervoor. Het aantal uitgezette vreemdelingen per charter is met een factor 17 vermeerderd. Nu het aantal uitzettingen oploopt, zijn charters efficiënt (zeker met de komst van de uitzetcentra), maar ook goedkoop. De kosten per lijndienst waren in 2001 negenduizend euro per uit te zetten vreemdeling inclusief de begeleiding door de Marechaussee. De 25 charters in 2002, die in totaal 1404 vreemdelingen aan boord hadden, kostten 2.449.000 euro. Uit deze IND-cijfers blijkt dat charters vijf keer zo goedkoop zijn.
# Seating-plan
Uitzettingen per charter zijn mogelijk door een samenwerkingsverband tussen de IND, de Marechaussee, de Vreemdelingendiensten en het Ministerie van Buitenlandse Zaken. De regie is in handen van de afdeling Coördinatie Terugkeer van de IND. De KMar is in de charter verantwoordelijk voor de veiligheid en de openbare orde (in tegenstelling tot de lijnvlucht waar de gezagvoerder beslist). De IND is verantwoordelijk voor de overdracht van de uitgeprocedeerde asielzoekers en illegalen aan de autoriteiten ter plaatse. De IND maakt bij een charter een draaiboek, de KMar een operatieplan.
Om Schiphol niet teveel te belasten vinden charteruitzettingen doorgaans in alle vroegte plaats (meestal op woensdagen). De vreemdelingen worden zo'n drie uur voor vertrek door de Dienst Vervoer en Ondersteuning of de Vreemdelingenpolitie aan de KMar overgedragen. Tijdens het intakegesprek laat de KMar de betrokkene merken een heel strakke organisatie te hebben. Escorts maken anderhalf tot twee uur voor vertrek contact met de vreemdelingen. Voor vertrek wordt iedereen binnenste buiten gekeerd en indien nodig geboeid door leden van de KMAR die niet meevliegen. Iedere persoon krijgt twee KMar-escorts in burgerkleding mee, ieder gezin drie. Per bus worden zij naar het vliegtuig gebracht. De kop van de pier G die voor sommige charteruitzettingen speciaal wordt vrijgehouden, wordt door een rij gewapende marechaussees afgesloten. Gezinnen gaan eerst het vliegtuig in, dan de moeilijke gevallen, dan de rest (mannen eerst, vrouwen laatst). Aan boord gaan behalve de vreemdelingen en hun begeleiders, twee KMar-commandanten, een tolk, een medische hulpverlener en een IND'er mee. Steekproefsgewijs gaan ter controle ook 'observers' van de KMar mee die de escorts controleren. Zij reizen tijdens lijnvluchten in burgerkleding en tijdens charters in uniform. Veelal is een zogenaamde 'advance-party' van de IND een aantal dagen eerder vooruit gereisd om de reis voor te bereiden. Soms blijft de IND na afloop om de plooien glad te strijken. Dit betreft mensen van de Coördinatie Presentatie Administratie die de chartervlucht organiseert. De CPA, die onder Coördinatie Terugkeer van de IND valt, kiest de bestemming, huurt het vliegtuig (een Boeing 767, 757, een Airbus of een kleine privé-charter), regelt de dossiers en de reisdocumenten zoals laissez passers.
Afhankelijk van de bestemming en nationaliteit maakt de KMar een analyse van de populatie en wordt op basis van deze veiligheidsinschatting de groepsgrootte bepaald. Een KMar-officier maakt aan de hand van de 'moeilijkheidsgraad' van de groep een zogenaamd 'seating-plan' en bepaalt de verhouding vreemdelingen/escorts (veelal 1 op 2). Voor vertrek maken de escorts een korte voorstudie van de vreemdeling op basis van personalia en privacygevoelige gedragsopmerkingen. In bijzondere gevallen, bijvoorbeeld bij zwangere vrouwen, wordt een medische 'fit-to-fly-verklaring' van een arts toegevoegd.
De vreemdelingen worden volgens het seating-plan over het vliegtuig verdeeld. De probleemgevallen worden achterin het vliegtuig geplaatst, zover mogelijk van de cockpit. Cockpit en vliegtuigdeuren worden afgeschermd door een 'buffer', een security-ring van marechaussees. Meest voorin komt de categorie 'minst moeilijk' te zitten, zoals niet-moeilijke vrouwen en kinderen. De vreemdeling krijgt de stoel aan het raam met naast zich twee escorts. Bestek wordt aan de vreemdelingen niet uitgedeeld, zelfs de plastic bekers zijn van zacht materiaal. Bezoek aan de WC vindt plaats onder begeleiding van de Marechaussee. De deur blijft open. In geval van een conflict of irritaties tussen de vreemdeling en zijn begeleider wordt deze laatste afgewisseld door een marechaussee uit de zogenaamde 'wisselpool'. Deze zal dan een andere psychologische benadering kiezen. Alles is gericht op deëscalatie, een zogenaamde 'low-level' aanpak. Ook de veiligheid van het KMar- en luchtvaartpersoneel is een belangrijke prioriteit. De wisselpool, die onder gezag staat van een KMar-commandant, is ook inzetbaar als een reservepool bij vluchten naar een verre bestemming. De Arbo-wet vereist bij lange vluchten vier escorts per persoon in plaats van twee, in verband met de werktijd. De commandant en de marechaussees van de security-ring zijn gekleed in een blauwe uniform.
Bij bestemmingen met een 'makkelijke' populatie als Sri Lanka of Bulgarije (vluchten naar Afrika worden probleemvluchten genoemd) zitten de vreemdelingen allemaal bij elkaar midden in het vliegtuig, met begeleiders voor en achter. Gemiddeld gaan er per charter 75 vreemdelingen mee. Charters met een Afrikaanse bestemming tellen niet meer dan 35 tot 40 vreemdelingen aan boord. "Op een charter met honderd Oost-Europeanen gaan 25 escorts mee. Op veertig Afrikanen tachtig à negentig.", aldus Theo Wielens van de KMar. Bij iedere chartervlucht reist er een verpleegkundige van Medicare mee.
Indien er voor een charter met België, Frankrijk of Duitsland samengewerkt wordt (de zogenaamde 'eurocharters'), dan leveren deze hun eigen escorts. België neemt ook een psycholoog mee. Het transport vindt echter volgens KMar-maatstaven plaats.
# Bestemming armoede
Toen de charters geïntroduceerd werden, was de legitimatie dat een groep 'zeer recalcitranten' zich aan boord van een lijnvlucht zo onmogelijk maakten, dat zij alleen onder zware bewaking uitgezet konden worden. "Veel vreemdelingen die per charter zijn uitgezet waren (zeer) recalcitrant. Bij ongeveer de helft was een eerder poging tot uitzetting per reguliere vlucht om die reden mislukt", aldus de staatssecretaris aan de Kamer naar aanleiding van een charter naar Nigeria. Standaard wordt iemand eerst zonder escort per lijnvlucht uitgezet. Mislukt dit, dan volgt een uitzetting (soms twee) met escort. Als de gezagvoerder van het lijntoestel dan nog weigert de persoon te vervoeren en de KMar vaststelt dat de verwijderopties per lijndienst zijn uitgeput, kan een charter een middel zijn om uitzetting alsnog te realiseren. De gezagvoerder van een lijntoestel weigert vreemdelingen doorgaans vanwege de overlast die zij veroorzaken voor de reguliere passagiers of omdat zij de veiligheid van de passagiers en het toestel in gevaar kunnen brengen. Is een charter geen optie, dan wordt de persoon in Nederland op straat gezet.
Het etiket 'recalcitrant' blijkt echter vals te zijn: al snel na de inzet van de eerste charters bleek het niet te gaan om recalcitranten van eerdere mislukte uitzettingen, maar om arbeidsmigranten die voor het eerst gedeporteerd werden, zoals Zuid-Amerikaanse en Nigeriaanse prostituees. Daarna kwamen begin 2002 de veegacties van Bulgaren en Roemenen. 'De politiekorpsen in de grote steden hebben gevraagd deze groep met voorrang te verwijderen', aldus Justitie. 'Vaak ging het om mensen die illegaal hier werken zoals in het Westland. In Amsterdam zijn daar criminele activiteiten bijgekomen'. Drogredenen die stigmatiserend en criminaliserend werken voor de betrokken uitzetbaren.
De bestemmingen van charters zijn divers. De nadruk ligt op Afrika en steeds vaker op Oost Europa.
| Jaar | aantal | Regio | Landen |
| 2000 | 3 | 2x Afrika 1x Oost-Europa |
2x Nigeria 1x Kosovo |
| 2001 | 6 | 6x Afrika | 4x Nigeria 1x Kongo/Niger/Togo 1x Marokko/Nigeria/Kameroen |
| 2002 | 25 | 7x Afrika 16x Oost-Europa 1x Azië 1x Zuid-Amerika |
4x Nigeria/Kameroen 2x Kongo 9x Bulgarije/Roemenië 1x Sri Lanka 1x Suriname |
| 2003 | 12 | 5x Afrika 7x Oost-Europa |
3xNigeria 4x Bulgarije/Roemenië |
Bij één charter is het vervoer en de escortering uitgevoerd door de Roemeense autoriteiten, terwijl de kosten door de IND zijn betaald. In 2002 zijn in totaal 25 charters gebruikt waarbij 1404 vreemdelingen en 1384 escorts zijn vervoerd.
In een persbericht van februari 2003 meldt justitie voortaan naar drie in plaats van twee charters per maand te streven. Onder andere vanwege de oorlog in Irak (toen de KMar onverwacht allerlei gebouwen moest bewaken) en door de Sarsepidemie in Azië is dit bij lange na niet gehaald. Op 20 Augustus 2003 werd een uitzetting van een dertigtal Kongolezen afgelast omdat vanuit Kinshasa de landingsrechten op het allerlaatste moment werden ingetrokken. Justitie houdt rekening met een grens aan het aantal charters. Staatssecretaris Kalsbeek meldt in de 'Stand van Zaken terugkeerbeleid' van 1 februari 2002: 'Voor de inzet van charters is steeds de instemming van de landen van herkomst vereist. Niet valt uit te sluiten dat bij veelvuldige inzet van charters bij verwijderingen, de landen van herkomst hieraan geen medewerking meer willen verlenen. Groepsuitzettingen per charter plaatst zowel het betrokken land als de betrokken vreemdelingen in een bijzondere positie'. De Justitiebegroting 2004 blaakt echter weer van het zelfvertrouwen: de charters en de doelgroepgerichte verwijderingen zullen worden geïntensiveerd.
Over geweldsexcessen aan boord van de charter is weinig bekend omdat klachten van vreemdelingen Nederland niet meer bereiken. De verhalen die ons wel bereiken spreken van een behoorlijk gewelddadig gebeuren. De Marechaussee suggereert echter dat er in een charter over het algemeen berusting heerst omdat duidelijk is dat er toch geen weg terug meer is. IND-directeur Elting geeft in september 1996 een tegenovergestelde visie: "Daarnaast bekijken we of we doorgaan met charters. Mensen die met een gewoon lijnvlucht vertrekken, geven minder onrust dan die grote groepen."
Uit gepubliceerde cijfers blijkt dat de Marechaussee steeds vaker dwangmiddelen toepast en dat er regelmatig hevig verzet wordt geboden. Gevreesd kan worden dat de KMAR meer dwangmiddelen en repressie aanwendt om te voorkomen dat het de rest van de groep 'aansteekt'. Getuigen verklaren hoe mensen geboeid en getie-ript als pakketten, voeten eerst, het vliegtuig in worden gedragen. Vaak blijven mensen in het vliegtuig uren geboeid. De piepschuimen helm tegen 'head-bangen', waarvan de invoering nog op zich laat wachten, is als dwangmiddel speciaal ontwikkeld voor charteruitzettingen.
# Eurocharters
Regelmatig wordt er Europees samengewerkt bij charteruitzettingen om zo, middels volle vliegtuigen, de kosten te drukken. Op 23 maart 1995 introduceert Nederland de eerste 'Eurocharter'. Een Airbus van Martinair vertrok met 25 illegale Zaïrezen uit Nederland en zes uit Duitsland. In Parijs werden op weg naar Kinshasa nog dertien Zaïresen opgepikt. In de hal van de luchthaven Schiphol werd geprotesteerd door demonstranten van het ASKV uit Amsterdam.
In 1996 werden 88 Franse 'Sans Papiers' die met grof geweld uit de Parijse Saint Bernardkerk werden gehaald waar zij kerkasiel hadden gevonden, per eurocharter uitgezet. Ook hier was Nederland een partner met een dertigtal uitgeprocedeerde Zaïrezen. De Franse vakbond CFDT-Air France riep toen op tot demonstraties tegen "les charters de honte", de charters van de schaamte. Ook in Mali leidde deze massadeportatie (van Zaïrezen, Malinezen, Senegalezen en Tunesiërs) tot demonstraties.
Volgens Martinair-directeur Verberk ziet de IND vanaf 2000 af van deze zogenaamde dubbeldrops, vluchten waarbij ook in een ander land illegalen worden ingeladen. Wel komen er soms illegalen van buiten Nederland over de weg naar Schiphol om in een charter mee te vliegen. Om de contacten met Duitsland te vereenvoudigen is hiervoor in Den Haag een Duitse verbindingsofficier werkzaam.
In november 2003 heeft de Raad van de Europese Unie een politiek akkoord gesloten over het inzetten van gemeenschappelijke chartervluchten. Het gaat om een protocol over eurocharters waaraan twee of meer Europese lidstaten deelnemen. Hierin wordt afgesproken dat het organiserend land waar het vliegtuig eerst vandaan vertrekt de escorts regelt, terwijl de andere lidstaat minstens 2 vertegenwoordigers (IND voor Nederland) verzorgt. Deze laatsten zijn verantwoordelijk voor de overdracht van de eigen 'verwijderbaren' aan het land van herkomst. Er zijn minstens evenveel escorts als verwijderbaren. De escorts zijn niet gewapend. Particuliere escorts zijn eveneens mogelijk. Het organiserend land mag het vervoer weigeren van vreemdelingen die een medisch conditie hebben die niet overeenstemt met principes van veiligheid en waardigheid. Ook moet er medisch personeel aan boord zijn.
Escorts en verwijderbaren zijn minstens drie uur voor vertrek op de luchthaven. De uit te zetten personen worden dan geïnformeerd over de uitzetting en geadviseerd dat het in hun belang is volledig mee te werken met de escorts. Er wordt duidelijk gemaakt dat wangedrag niet zal worden getolereerd en niet zal leiden tot het beëindigen van de verwijderingsoperatie. Vertegenwoordigers van de deelnemende landen moeten het organiserende land wijzen welke verwijderbare heeft aangegeven niet aan boord te willen gaan en wie speciale aandacht behoeft vanwege medische of psychologische condities.
Het organiserend land is gezagsdragend, onder meer aangaande het inzetten van dwangmiddelen. De macht van de escorts van elk deelnemend land is beperkt tot zelfverdediging. Bij afwezigheid of ter ondersteuning van ordehandhavers van het organiserend land, mogen de escorts redelijk en proportioneel 'in actie komen' als antwoord op een onmiddellijk en serieus risico. Dit is geoorloofd om te voorkomen dat betrokkene ontvlucht, zichzelf of anderen verwondt of schade toebrengt aan goederen.
De veiligheidsgordels blijven gedurende de hele vlucht om. Dwangmiddelen mogen gebruikt worden tegen hen die de uitzetting weigeren of zich verzetten, mits die middelen proportioneel zijn. Geen enkel dwangmiddel mag het normale ademvermogen van de uitzetbare belemmeren of in gevaar brengen. Bij het toepassen van dwangmiddelen moet ervoor gezorgd worden dat de borst rechtop blijft. Het gebruik van kalmerende middelen om de uitzetting te vergemakkelijken is verboden.
Bij aankomst in het land waarnaar wordt uitgezet, zorgt de vertegenwoordiger van elk deelnemend land ervoor dat de uit te zetten vreemdelingen overgedragen worden. De escorts blijven normaal gesproken aan boord. De verwijderbaren moeten bij de overhandiging aan het land van herkomst vrij zijn van handboeien of andere dwangmiddelen. Er dient zoveel mogelijk voorkomen te worden dat de autoriteiten van de herkomstlanden aan boord van het vliegtuig komen.
De deelnemende landen wisselen na een uitzetting rapportages uit, zeker als het een mislukte uitzetting betreft. Deze rapportages omvatten incidenten, dwangmiddelen en medische maatregelen.
In januari 2004 spreken Nederland, België en Luxemburg af uitzettingscharters voortaan gezamenlijk te organiseren. "Een vol vliegtuig is uiteraard goedkoper dan een halfvol toestel", aldus minister Verdonk. De Europese Commissie stelt voor 2005 en 2006 30 miljoen euro beschikbaar voor de uitzettingscharters van de 25 EU-lidstaten.
# Chartermaatschappijen
Nederland kiest voor Nederlandse chartermaatschappijen. Omdat Nederlandse vliegtuigen zowel op de grond als in de lucht Nederlands grondgebied zijn, bevindt iedereen die in het toestel zit zich onder de Nederlandse jurisdictie. De Nederlandse wet is dan van toepassing. Nederlandse maatschappijen waarvan bekend is dat ze meewerken aan het uitzetten van vluchtelingen zijn Martinair, Transavia en Air Holland. Hoewel Martinair in 1997, na een actie en drie bijeenkomsten met het Autonoom Centrum, de toezegging deed geen gedwongen uitzettingen meer te verrichten en dit door Martinair-directeur Verberk in 2000 herbevestigd werd, blijft Martinair charters verhuren aan Justitie voor groepsdeportaties.
Op 5 november 2003 zegt Verberk principieel niet van standpunt te zijn veranderd: hij zet alleen criminelen uit. "Veel charteruitzettingen zijn naar Oost-Europa gegaan, met mensen die volgens IND een criminele achtergrond hebben. Bijvoorbeeld prostituees en zakkenrollers. Niet dat ik prostitutie zelf crimineel vind. Praktisch levert Martinair nauwelijks meer charters voor IND-uitzettingen. Dit heeft een commerciële oorzaak. Maanden terug is de laatste charter gegaan. Martinair is bij IND uit zicht geraakt. Transavia heeft het feitelijk over genomen." Martinair is voor 50% eigendom van KLM, 50% van Nedlloyd.
Begin 2004 neemt Transavia een standpunt in aangaande groepsuitzettingen, naar aanleiding van gesprekken met het Autonoom Centrum. Transavia is een volle dochter van de KLM die binnenkort overgenomen wordt door Air France. Air Holland voerde in 2003 chartervluchten uit voor de Franse overheid.
Ook het Ministerie van Defensie wil zich inzetten voor groepsuitzettingen. Op 26 februari 2003 sloot de bevelhebber der Luchtstrijdkrachten, de heer Berlijn, een convenant met de IND. De bijdrage van de luchtmacht, in de vorm van KDC-10, F-60 en F-50-vliegtuigen en het gebruik van militaire vliegvelden, is noodzakelijk vanwege een in 2004 te verwachten toename van het aantal uitzettingen. Volgens toenmalig staatssecretaris van Vreemdelingenzaken Kalsbeek is de luchtmacht goedkoper dan commerciële charter- en lijnvluchten. Militaire vliegtuigen zijn sneller inzetbaar en Schiphol wordt minder belast. De KMar is sceptisch over de inzet van militaire vliegtuigen. Het verkrijgen van diplomatieke overvlieg- en landingsverklaringen voor militaire toestellen zal veel problemen opleveren in diverse landen. Directeur Schoof rekende er bij de ondertekening van het convenant op dat de eerste vluchten 'op korte termijn' zullen plaatsvinden. Begin 2004 heeft er nog geen enkel militair vliegtuig een uitzetting uitgevoerd.
# Juridisch verweer
Er zijn juridische mogelijkheden voor een uit te zetten uitgeprocedeerde of illegale vreemdeling om de uitzetting per charter onmiddellijk aan de rechter voor te leggen: een bezwaarschrift ex 72, lid 3 Vw. 2000 kan als basis gebruikt worden voor zo'n vovo-verzoek (die gaat om voorlopige voorzieningen). Er moet direct een verzoek om spoedbehandeling van het vovo-verzoek tot de President Rechtbank worden gericht, omdat in casu het vovo-verzoek wellicht niet mag worden afgewacht. Advocaten dienen meteen argumenten te hebben waarom uitzetting per charter onrechtmatig zou zijn. De inhoud van het asielverzoek is daarbij allereerst van belang en zeker ook om welk land het gaat.
Navolgende verdragbepalingen kunnen bij charteruitzettingen een rol spelen:
- Art. 33 lid 1 Vluchtelingenverdrag (bescherming tegen uitzetting naar herkomstland terwijl niet vaststaat dat hij/zij daar veilig kan verblijven)
- Art. 3 Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (verbod op onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing) en Art. 4 Protocol nr. 4 en art. 19 Europees Verdrag van de Rechten van de Mens (verbod op 'collectieve' uitzetting van vreemdelingen).
Charters worden niet steeds als collectieve uitzetting aangemerkt, maar hebben wel 'kenmerken van collectieve uitzetting', aldus het VN Mensenrechten Comité (1, 613th meeting, 60 session, 31 juli 1997). Daarom kan op grond van deze verdragsbepaling betoogd worden, dat uitzetting per charter zoveel mogelijk moet worden vermeden, in het bijzonder ten aanzien van uitgeprocedeerde asielzoekers (UNHCR). In België heeft een rechtszaak (Conka-arrest, 3'sect. 05-02-02) tot gevolg gehad dat de Belgische staat helemaal geen charteruitzettingen meer uitvoert. De rechtbank oordeelde dat een gedegen onderzoek naar het gevaar bij uitzetting van elk individu in de groep een collectieve uitzetting niet rechtvaardigt als een groot aantal mensen in het geding is, en als de uitzetting gepaard gaat met een politiek aankondiging. Duitsland, Groot-Brittannië, Spanje en Italië zetten wel uit per charter.
# Kritiek op charters
We zetten de belangrijkste kritiek op gedwongen uitzettingen per charter op een rijtje:
• Charteruitzettingen onttrekken zich volledig aan het zicht van de (kritische) buitenwereld zoals passagiers, piloten en crew. Er is geen onafhankelijke controle in een charter of militair vliegtuig. Charters hebben in tegenstelling tot lijnvliegtuigen het 'voordeel' dat er voor andere passagiers geen overlast is, aldus de IND. Bedoeld wordt eigenlijk dat overlast voor, of bemoeienis van medepassagiers gevolgd door weigering van de piloot of de vliegtuigmaatschappij om de vreemdeling te vervoeren, lastig is voor het werk van de IND. Vliegtuigmaatschappijen die lijndiensten verzorgen, lijken zich namelijk kritischer op te stellen. Zij willen geen geboeide, gewonde, of stel je voor, dode vluchtelingen aan boord. Ook weigeren ze regelmatig verwijderbaren waarvan de papieren niet in orde blijken te zijn.
• Bij charteruitzettingen worden eerder dwangmiddelen toegepast om elke kans op verzet meteen de kop in te drukken. Het risico dat verzet 'overslaat' naar de hele groep is hier te groot voor.
• Charters, en militaire toestellen al helemaal, trekken bij aankomst in het herkomstland automatisch de negatieve aandacht van de autoriteiten. Dit betekent extra risico's voor de vluchtelingen/illegalen die overgeleverd worden aan de autoriteiten die ze ontvlucht zijn. Het betreft immers onvrijwillig terugkerenden die kunnen worden gezien als dissident, oppositie of destabiliserende factor. Hun veiligheid is niet gegarandeerd. Wellicht worden ze gevolgd, opgepakt, monddood gemaakt of wordt hen toekomstkansen onthouden.
Charters komen als extra toestellen buiten de reguliere vluchtschema binnen en behoeven speciale landingsrechten. De afgifte van laissez passers en de terugname van de onderdanen worden vooraf samen met de immigratiediensten van het land van herkomst door IND-ambtenaren voorbereid. Bij aankomst wordt de groep aan de immigratieautoriteiten overgedragen. Niet zelden moet aan de immigratiedienst geld betaald worden voor een vrije doorgang.
Vluchtelingenwerk Nederland en Amnesty International zijn niet principieel tegen charters zolang het geweld 'proportioneel' blijft. Vluchtelingenwerk vindt echter dat charteruitzettingen zoveel mogelijk moet worden vermeden, omdat de autoriteiten al van tevoren weten dat er een extra toestel buiten het reguliere vluchtschema binnenkomt. "Ze vallen enorm op. Afgewezen asielzoekers, die bij een uitzetting met een reguliere vlucht geen gevaar zouden lopen, kunnen hierdoor juist het risico lopen het slachtoffer te worden van vervolging". Bovendien moet volgens Vluchtelingenwerk vaststaan dat de uitgeprocedeerden die per charter worden uitgezet geen risico lopen het slachtoffer te worden van vervolging of onmenselijke behandeling vanwege de extra aandacht die de chartervlucht trekt. Justitie leek dit te beamen in de IND-werkinstructies van november 1999: "Uit ervaringen van verschillende ambassades kan worden opgemaakt dat hoe minder aandacht een uitzetting trekt (aanwezigheid van vertegenwoordigers van het betreffende land op de luchthaven, zichtbare begeleiding door meereizende politiemensen, gadegeslagen door mensenrechtenorganisaties etc.) des te minder problemen bij aankomst te verwachten zijn". Dit staat echter in schril contrast met een neutraal uitziende zin in een persbericht van 17 december 2002: 'De Srilankaanse autoriteiten hebben woensdag de aankomst en acceptatie van hun onderdanen bevestigd'. Deze acceptatie kan voor de groep uitgeprocedeerde Tamils enorme gevolgen hebben, zoals blijkt uit het persoonlijk verhaal van Ukthi elders in dit boek.
• Bij de charters die gekoppeld zijn aan razzia's of veegacties, is het maar afwachten of het verwachte aantal uitzetbaren overeenkomt met de vangst. De Rode Draad, de belangenorganisatie voor prostituees, vermoedt dat er in sommige gevallen werd doorgejaagd om het vliegtuig vol te krijgen.
# Beeldvorming
Hoewel charteruitzettingen slechts een fractie vormen van het totaal aantal verwijderingen via Schiphol (10% in topjaar 2002), spelen de charters een belangrijke rol in de beeldvorming, zo legt Justitie uit: "Ze maken de terugkeeractiviteiten voor de burger zichtbaar - 'er gebeurt iets' – (en zorgen voor een soepeler verloop van het leeuwendeel van de verwijderingen)". Bij elke charteruitzetting volgt er een juichend persbericht van het Ministerie van Justitie. Met ieder keer de standaardzin 'Een aantal van hen had zich schuldig gemaakt aan criminele activiteiten'. Voor de Telegraaf genoeg om onder de kop 'Massale uitzetting criminele illegalen' te schrijven dat 'de IND binnenkort twee keer per maand een vliegtuig vol criminele illegalen ons land gaat uitsturen' (13-02-02). De rol van charters in het totaal aan uitzettingen is tot nu toe minimaal, zoals de KMar beaamt. Voormalig IND-directeur Schoof zegt in hetzelfde artikel van de Telegraaf: "Chartervluchten zijn belangrijk voor de beeldvorming. Het beeld in Nederland moet zijn dat mensen die hier in de illegaliteit leven, ook daadwerkelijk teruggaan. Ook in het land van herkomst geeft dat veel publiciteit wat burgers ontmoedigt naar ons land te komen."
Het inzetten van de Luchtmacht voor charteruitzettingen roept eveneens emoties op. Het is deels een imagokwestie, bevestigt Schoof."We hebben het hier over gedwongen uitzettingen, geen vakantiereisjes. Dat we uitzetten met een van onze vakantiecharteraars, inclusief 'on board service', is eigenlijk merkwaardig. Dat kan best kaler. Dat is beter voor de beeldvorming." Een militaire aanpak past in de ogen van Schoof beter bij de gedwongen verwijderingen. Rijkskapitein Van der Kuijl, hoofd Brigade Ondersteuning Grensactiviteiten van de KMar, noemt deze vakantiereisjes-benadering 'spierballentaal' en 'totaal uit zijn verband gerukt.' Hij verwacht veel problemen met overvlieg- en landingsrechten van militaire vliegtuigen. Dit is de reden voor Van der Kuijl om het convenant met het Ministerie van Defensie een 'een politiek besluit' te noemen.
De IND heeft in haar persberichten het woord 'charter' vanaf juni 2003 vervangen door 'overheidsvlucht', wellicht om het vakantiegevoel eruit te halen. Al met al een beleid dat voor een aanzienlijk deel bedoeld is voor de beeldvorming richting 'ons' land, op het terugwinnen van verloren vertrouwen in een daadkrachtige overheid. Een dergelijk binnenlands motief heeft weinig van doen met een oplossingsgerichte benadering van een groeiende migratiebewegingen in Nederland.
In landen van herkomst als Kongo, waar de charters vol verwijderden aankomen, krijgt men een heel ander beeld van het migratievraagstuk. Zo kopt de Reference Plus in Kinshasa op 22 november 2002: 'Racisme slaat toe in Nederland. 22 Kongolezen uitgezet uit Holland.' Met als ondertitel: '*Schandalige, onmenselijke reisomstandigheden * 66 Nederlandse agenten om de urenlang geboeide Kongolezen in de gaten te houden * De gemiddelde leeftijd van deze ontroostbare landgenoten varieert tussen 20 en 45 jaar.' La presse Digitalcongonet schrijft dat de 22 Kongolezen de beschuldigingen van onrechtmatig verblijf verwerpen die de Nederlandse regering gebruikt om deze schandalige uitzetting te rechtvaardigen. "Een uitzetting die op het kantje af is van beestachtigheid".
De Nederlandse ambassadeur in Kongo Schortinghuis reageert in de Reference Plus verbolgen: "Allen zijn behandeld met alle mogelijke respect en fijngevoeligheid (délicatesse). (…) Zij zijn 'business class' vervoerd en moesten begeleid worden om een mogelijk agressief gedrag te vermijden en in tegenstelling tot uw beweringen is niemand geboeid geweest.". In december 2002 schrijft de CDDH, de Comité pour la démocratie et les droits de l'homme uit Kinshasa, in haar verslag van een charteruitzetting dat de Kongolezen naar een hangar werden gebracht op Schiphol waar zij totaal ontkleed werden. Dit gebeurde in het zicht van mannen en vrouwen die op het vliegveld werkten.
De boodschap van afschrikking die van de charters moet uitgaan voor potentiële immigratie-kandidaten, wordt in de herkomstlanden vooral gezien als een vernedering. Door de beelden van uitgezette mensen. die door dozijnen politiemannen omgeven worden, door de talloze getuigenissen van gewelddadig politieoptreden, door het gevoel onrechtvaardig behandeld te worden, ziet men in de herkomstlanden vooral de arrogante houding tegen de hele bevolking. Dit zet veel kwaad bloed. De hooghartige onverschilligheid waarmee de rijke landen deze mensen uit conflict- en armoedegebieden behandelen, herinnert hen aan de koloniale tijd van overheersing, uitbuiting en vernedering.
