Welkom in Nederland, achter de tralies (1998)
Wie wat bewaart,
heeft wat! (april 1997)
Steeds meer gevangenissen (oktober 1996)
Vluchtelingen: toen
en nu. Kristallnacht herdenkingen in het teken van het vreemdelingenbeleid (december 1995)
Toespraak bij de Kristallnachtherdenking
in Groningen (11 November 1995)
Voormalig vreemdelingenbegeleidster
Anta van Bohemen: "Je bereikt niks met zo'n gevangenis" (oktober 1995)
Hans van Duijn is voorzitter van
de Nederlandse Politie Bond.
In diverse media heeft hij zich uitgesproken over
de nutteloosheid van vreemdelingenbewaring (oktober 1995)
Coen Oosterveld: "Komst verwijderingscentrum
geen oplossing werkloosheid Oost-Groningen" (oktober 1995)
"De zwarte kant van Nederland"
Interview met Ad van der Maden
van de ABVA-KABO (oktober 1995)
Hellevoetssluis
Een vooroorlogse boodschap voor Ter Apel! (oktober 1995)
|
|
1998
Onderstaand artikel over vreemdelingendetentie (opsluiting van
vluchtelingen en illegalen) in Nederland, van de hand van het
Autonoom Centrum, verscheen in het Crimineel Jaarboek 1998. Dit
jaarboek van de Coornhertliga, Vereniging voor strafrechtshervorming, geeft een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen van
1997 op het terrein van strafrechtshervorming.
6. Welkom in Nederland: achter de tralies!
Rens den Hollander
6.1 Inleiding
6.2 Juridische basis vreemdelingendetentie
6.3 Openbare orde, nationale veiligheid
6.4 Wie worden gevangen gezet?
6.5 Waar wordt men gedetineerd?
6.6 Celcapaciteit
6.7 Eenmaal in vreemdelingenbewaring
6.8 Regime
6.9 Beeldvorming
6.10 Verzet binnen en buiten de gevangenis
6.11 Onafhankelijke controle ontbreekt
6.12 Slechts op bezoek
6.13 Waarom wordt er gezwegen?
6.14 Vrijheidsbeperking
6.15 Vergelijking strafrecht/vreemdelingenrecht
6.16 Tweedeling
6.1 Inleiding
In 1998 zullen in Nederland zo'n 1500 cellen gerealiseerd zijn
voor vreemdelingendetentie. Onderstaand artikel behandelt deze
vreemdelingendetentie, waaronder wordt verstaan het opsluiten van
illegalen en vluchtelingen op basis van de vreemdelingenwet. Deze
zogenoemde vreemdelingen zijn mensen die hier politieke bescherming, overleving en vrijheid zoeken. Degenen die in die cellen
verdwijnen kunnen vluchtelingen zijn die een asielverzoek hebben
ingediend dat direct werd afgewezen, of illegalen, mensen zonder
verblijfspapieren, die hier niet mogen zijn.
Vluchtelingen en illegalen symboliseren het mondiale vraagstuk
van de migratie. Zij confronteren ons hier met de wanverhoudingen
die zij ontvlucht zijn.
Nederland treedt dat migratievraagstuk tegemoet door de slach-
toffers ervan te weren en te verwijderen. Sterker nog: door hen
gevangen te nemen. Om niets, zonder maximum tijdsduur. Opsluiting
is binnen het strafrecht een ultimum remedium, een laatste middel
waarnaar gegrepen wordt. Opsluiten van vluchtelingen en illegalen
echter is in het vreemdelingenrecht een middel waar snel en
gemakkelijk naar gegrepen wordt.
Europese partners werken steeds intensiever samen om de buitengrenzen van Europa te sluiten. Ook Nederland sluit zijn grenzen en daarmee zijn ogen. Van een land dat van zichzelf zegt de
mensenrechten te respecteren mag je toch ten minste opvang in
plaats van opsluiting verwachten. Vrijheid is een grondrecht, een
mensenrecht. Nederland schendt dit mensenrecht waar het om vluchtelingen en illegalen gaat. Een fundamenteel debat over het recht
dat Nederland zich aanmeet om onschuldige mensen op te sluiten,
ontbreekt.
6.2 Juridische basis vreemdelingendetentie
Vreemdelingendetentie is een bestuurlijke maatregel verankerd in
de Vreemdelingenwet, met als doel uitzetting van de vreemdeling.
In de Vreemdelingenwet is een aantal artikelen opgenomen dat de
detentie van vreemdelingen bepaalt (de artikelen 7a, 18b, 19, 22,
23 en 26).
Voor deze artikelen geldt dat zij of geen maximumtermijn kennen
of naadloos aansluiten op één van de termijnloze artikelen.
Periodes van 6 tot 9 maanden zijn in de praktijk heel gangbaar.
In Nederland is zelfs een termijn van 16 maanden voorgekomen. De
Rechtseenheidskamer stelt zich op het standpunt dat bij het 'niet
meewerken aan verwijdering' de gevangenschap langer mag duren dan
zes maanden.
Uitvoering van deze detentie valt onder het gevangeniswezen en
de Gevangenismaatregel is hier van toepassing. Vreemdelingendetentie is vergelijkbaar met voorlopige hechtenis, maar dan
zonder rechtswaarborgen. Voorlopige hechtenis kent in
tegenstelling tot vreemdelingendetentie een regelmatige toetsing
en een maximumtermijn.
6.3 Openbare orde, nationale veiligheid
Justitie gebruikt als legitimatie voor opsluiting de argumenten,
bescherming van de openbare orde en (nationale) veiligheid. Welk
gevaar voor welke openbare orde? Bedoeld wordt in ieder geval,
preventief tegen onderduikers op te treden. Vermeld zij, dat
Justitie zelf mensen uit procedures of uit detentie weer op
straat zet, dus tot illegaliteit
dwingt, om ze daarna weer op te pakken en op te sluiten. Een
andere legitimatie voor opsluiting creëert Justitie met de introductie van het begrip 'non-coöperatief gedrag'. Dat betekent
zoiets als: 'u werkt niet mee aan uw eigen verwijdering'. Al deze
begrippen zijn vaag, ruim interpretabel en oncontroleerbaar.
Daardoor ontstaat veel willekeur.
Het officiële doel van vreemdelingendetentie volgens de Vreemdelingenwet is uitzetting. Deze vindt in 50% van de gevallen na
detentie plaats. In de overige gevallen wordt de gedetineerde als
illegaal op straat gezet.
Na een week of twee detentie kan reeds duidelijk worden of de
uitzetting gerealiseerd kan worden of niet. Na 3 maanden is nog
slechts 10% van de gedetineerden uitzetbaar. Dit betekent niet
dat deze 10% ook daadwerkelijk wordt uitgezet. Je kunt dus concluderen dat vreemdelingendetentie zijn wettelijk doel grotendeels voorbij schiet en dat de juridische grondslag - zicht
op uitzetting - ervan misbruikt wordt.
Na jaren toepassing van vreemdelingendetentie sinds de jaren
tachtig weet Justitie blijkbaar nog steeds niet hoe deze gevangenschap effectief te krijgen. Justitie beoogt ook een afschrikkende werking en wellicht acht zij die dan effectief
genoeg. Maar mensen die redenen hebben om hun land te verlaten,
laten zich niet afschrikken door gevangenschap.
6.4 Wie worden gevangen gezet?
Hierbij dient te worden onderscheiden in vluchtelingen die
Nederland binnen komen en zij die reeds in Nederland verblijven.
Bij aankomst aan de grens
In de eerste plaats gaat het om vluchtelingen die een asielverzoek indienen in één van de drie aanmeldcentra voor asielzoekers. Binnen 24 uur wordt op asielverzoeken een beslissing
genomen. De beslissing kan inhouden dat de toegang tot Nederland
geweigerd wordt, waarop detentie volgt. Meestal komen deze
vluchtelingen via lucht- of zeehavens aan.
In de tweede plaats mensen die bij het passeren van de grens
worden aangehouden door het Mobiel Toezicht Vreemdelingen (MTV).
Het MTV selecteert op uiterlijke kenmerken, onder de dekmantel
'vermoeden van illegale grensoverschrijding'. Blijken de
gecontroleerden niet in het bezit van identiteitspapieren, dan
kan het MTV hen overdragen aan de regiopolitie die hen in vreemdelingenbewaring zet. Eerst in een politiecel voor maximaal tien
dagen, daarna in een huis van bewaring.
In de derde plaats worden in sommige gevallen mensen direct na
hun asielaanvraag vastgezet, omdat vermoed wordt dat zij zullen
gaan onderduiken. Zo kan iemand die bij aankomst zijn paspoort
heeft verscheurd, worden gedetineerd. In 1997 detineerde Justitie
een groep Tamils, omdat even eerder Tamils uit een vliegtuig uit
Turkmenistan na de asielaanvraag met onbekende bestemming
verdwenen. Door tussenkomst van de rechter werd de groep vrijgelaten. De rechter verwierp dit categorisch vastzetten, maar het
is niet ondenkbaar dat Justitie de truc opnieuw zal trachten in
te zetten.
Bij verblijf in Nederland
Ten eerste die vluchtelingen wier asielverzoek, en illegalen wier
aanvraag voor een verblijfsvergunning na een procedure is afgewezen en aan wie het niet langer is toegestaan in Nederland te
blijven.
Ten tweede, vluchtelingen die zogeheten non-coöperatief bevonden
worden. Zij ondertekenen bijvoorbeeld geen verwijderingspapieren
of werken niet mee aan presentaties bij ambassades voor een
laissez-passer (een eenmalig reisdocument voor terugkeer naar het
land van vermoedelijke herkomst) of verzwijgen hun ware identiteit uit vrees uitgezet te worden.
Ten derde, vluchtelingen en illegalen van wie Justitie vermoedt
dat zij zich zullen onttrekken aan het vreemdelingentoezicht. Zij
worden gezien als potentiële onderduikers, als 'gevaar voor de
openbare orde'. Dit vermoeden zou op de persoon toegesneden
behoren te zijn, dat wil zeggen dat er specifieke aanwijzingen
dienen te zijn dat juist di‚ persoon gaat onderduiken. De
praktijk laat zien dat die aanwijzingen dikwijls ontbreken.
Ten vierde gaat het om mensen die bij redelijk vermoeden van
illegaal verblijf overal kunnen worden staande gehouden voor
controle op identiteitspapieren. Dit vermoeden moet wel gebaseerd
zijn op concrete aanwijzingen maar in de praktijk betekent het
veelal dat mensen op uiterlijk worden aangehouden. Indien geen
geldige verblijfspapieren kunnen worden getoond volgt detentie
in een politiecel. Als uitzetting niet direct plaatsvindt kan men
worden overgeplaatst naar één van de locaties voor
vreemdelingendetentie.
6.5 Waar wordt men gedetineerd?
Vreemdelingendetentie vindt plaats in politiecellen, in cellen
en aparte vleugels in strafgevangenissen en in speciale vreemdelingendetentiecentra. Met de ingebruikname medio 1998 van de
speciale vreemdelingengevangenis in Ter Apel, gelegen naast het
verwijdercentrum, kent Nederland dan 1500 cellen.
Eén van de locaties is de grensgevangenis bij Schiphol, door 'architect' en toenmalige staatssecretaris van justitie Kosto, Grenshospitium genoemd. Deze gevangenis kent een dubbelfunctie:
grenslogies voor asielzoekers die via de Nederlandse Schengen-
buitengrenzen binnenkomen en een illegalenvleugel voor vrouwen
en kinderen.
Andere speciale locaties zijn de huizen van bewaring in Nieuwersluis en Tilburg (Justitieel Complex Willem II), en delen van de
strafgevangenissen in Zwolle, Zutphen, Alphen aan den Rijn en
Zoetermeer.
6.6 Celcapaciteit
Nederland steekt qua celcapaciteit langzamerhand uit boven de
omringende Europese landen. In het celcapaciteitsplan 1996 (Cap
'96) formuleerde het Gevangeniswezen het als volgt: 'Door de
toename van het aantal vreemdelingen dat naar Nederland komt
stijgt de behoefte aan celcapaciteit voor de uitvoering van de
vreemdelingenwet.' Hechtenis van vreemdelingen wordt hier als
logisch antwoord gezien op toenemende migratie. Zo is de situatie
ontstaan waarin straks ruim 10% van de cellen in Nederland in
gebruik is voor vreemdelingendetentie. In 1996 zat ruim 14% van
alle gedetineerden in penitentiaire inrichtingen 'ter fine van
uitzetting'. De uiteindelijke bedoeling is dat per jaar 18.000
plaatsingen op grond van artikel 26 Vreemdelingenwet gaan plaatsvinden. Bij de huidige celcapaciteit en gemiddelde
verblijfsduur (ruim 40 dagen) zal het overgrote deel van deze
plaatsingen niet kunnen plaatsvinden in een huis van bewaring.
Aan uitbreiding van de capaciteit wordt evenwel niet langer
gedacht. In een notitie van 3 juni 1997 over het
verwijderingsbeleid stelt staatssecretaris van justitie Schmitz
dat uitbreiding 'geen meerwaarde biedt en niet bijdraagt aan een
oplossing van de terugkeerproblematiek.'
6.7 Eenmaal in vreemdelingendetentie
Vreemdelingendetentie is een vorm van administratieve hechtenis;
een gevangenschap zonder vorm van proces. Slechts één keer, na
de eerste vier weken wordt ambtshalve getoetst of de detentie
moet voortduren. Verlenging vindt vrijwel altijd plaats. Daarna
kan een verzoek tot opheffing van de bewaring worden ingediend
door de raadsman van de gedetineerde. Maar ook dat wordt veelal
verloren. Het staatsbelang van vrijheidsberoving weegt blijkbaar
zwaarder dan het individuele belang van vrijheid. De rechterlijke
macht geeft dus veel ruimte aan de Immigratie- en Naturalisatie
Dienst (IND) die verlenging van de detentie bewerkstelligt,
zonder veel argumenten op tafel te hoeven leggen. Pas na ongeveer
een half jaar begint een rechter achter zijn oren te krabben en
wordt kritischer ten aanzien van de non-argumentatie van de IND.
6.8 Regime
De vrijheidsberovende artikelen stellen dat geen verdere
beperkingen aan gedetineerde worden opgelegd dan strikt noodzakelijk ter beveiliging van vertrek uit de gesloten ruimte. In
de praktijk blijkt het regime zwaar. Er gaan op juridische en
wetenschappelijk niveau, en zelfs bij Justitie, geluiden op, dat
het regime voor vreemdelingen lichter moet. Meer sport en spel
werden toegezegd. Maar ook een gouden kooi is een kooi. De
regime-discussie is dus een afgeleide van waar het om gaat: niet
opsluiten. Zolang vrijheidsberoving bestaat, bestaat de terechte
roep van de gedetineerde om vrijheid.
De benadering van gevangenen door het personeel is ingegeven door
ongefundeerde angst. Van gevangenen worden gedragsrapportjes
opgemaakt. Bij het minste of geringste 'afwijkend' gedrag wordt
ingegrepen. Groepsvorming wordt als bedreigend gezien, er wordt
preventief tegen opgetreden. Spanning en onrust worden
aangewakkerd door deze bejegening. Vaak wordt degenen die zich
verzetten en hun mond opentrekken 'verbale agressie' verweten.
De maatregel isolatie wordt al snel opgelegd.
Om een indruk te krijgen van wat een en ander betekent, enige
cijfers uit het Jaarverslag 1995 van het Justitieel Complex
Willem II te Tilburg. Gedurende 1995 waren er 367 meldingen
'Bijzonder Voorval', waaronder 135 maal agressie, 34 maal poging
tot zelfdoding. Daarnaast waren er 8 ontsnappingen en 25
vluchtpogingen. 461 maal werd er besloten tot opsluiting in een
strafcel. 257 maal werd een gedetineerde in een isoleercel
geplaatst; 91 overplaatsingen waren nodig in verband met 'interne
orde/externe beveiliging'.
Medische dienst
Veel gedetineerden krijgen door het langdurig en het zonder
perspectief opgesloten zijn, psycho-sociale problemen. Hoofdpijn
is aan de orde van de dag. Gedetineerden klagen veel over het
feit dat medische problemen afgedaan worden met een paracetamol.
Is geen sprake van een urgent medisch probleem, dan wordt niet
begonnen met een medische behandeling omdat gedetineerden
verwijderd dienen te worden.
Aparte aandacht in het hiervoor genoemde jaarverslag is er tenslotte nog voor het aantal overplaatsingen naar het Penitentiair
Ziekenhuis in Den Haag of de Forensische Observatie- en Begeleidingsafdeling in Amsterdam (Bijlmerbajes). Dat aantal bedroeg in
1995, 33. Dit betekent volgens het jaarverslag dat doorgaans 6
bedden in het Penitentiair Ziekenhuis bezet zijn door de
vreemdelingen uit de Willem II - dat is een kwart van de totale
hoeveelheid ziekenhuisbedden binnen het gevangeniswezen.
Transport
Bij transport, bijvoorbeeld naar Schiphol, wordt de gedetineerde
vaak geboeid. Vervoer naar een ziekenhuis vindt vaak plaats met
een stok in de broek om ontvluchten te voorkomen. Voorafgaand aan
de verwijdering wordt een gedetineerde veelal naar de isolatieafdeling van het detentiecentrum verplaatst.
Versoberd regime en werkzame detentie
In het versoberd regime is in weinig faciliteiten voorzien.
Daarvoor in de plaats is arbeid ingezet. Dit idee van werkzame
detentie, waarvan Kosto mede-architect is, doet ook in vrijwel
alle vreemdelingendetentiecentra opgeld. De gedetineerde, die
arbeid verricht ten bate van de Nederlandse economie, verdient
een hongerloontje van één gulden per uur, in plaats van het
minimumloon dat hier dient te worden uitbetaald. Ook zou een CAO
gesloten dienen te worden voor een betere rechtspositie voor de
gedetineerde werknemer. De arbeidsomstandigheden laten soms te
wensen over. Te weinig ontluchting, te hoge temperaturen, korte
pauzes, etcetera.
Voor Justitie is werkzame detentie lucratief want het gevangeniswezen kan hierdoor 20% op personeel bezuinigen. Minder personeel
behoeft ingezet te worden voor bijvoorbeeld creativiteit, sport
en spel.
Bezuiniging en creatie van goedkope arbeidskrachten: twee vliegen
in één klap. De 'derde vlieg' is dat arbeid tevens het controleen beheersingsdoel van de detentie dient. Het is een gecontroleerde vorm van bezig zijn; 'energie aftappen', zoals een personeelslid het formuleerde.
Arbeid was altijd een onderdeel in het gevangeniswezen, maar
maakte in de jaren zeventig meer plaats voor het idee de gedetineerde tot een aanvaardbaar staatsburger om te vormen door
'persoonlijkheidsontplooiing'. Inmiddels is die benadering te
soft maar vooral te duur bevonden. Werkzame detentie houdt een
'zakelijke benadering van de gedetineerde' in.
Wie niet arbeidt blijft op cel!
Werkzame detentie behelst het hooghouden van het arbeidsethos:
geen werk, geen inkomen. Niet werken betekent op cel blijven. Een
arbeidscontract houdt voor de werknemer nauwelijks rechten maar
voornamelijk plichten in. Doet hij niet zijn best wordt hij
ontslagen, baalgedrag betekent 14 dagen van de arbeidslijst
geschrapt; voor de derde keer de productie niet halen, kan
betekenen dat de werknemer wordt verwijderd van de afdeling.
Arbeid is een 'keuze' tussen één gulden per uur (met bij 'goed
gedrag' mogelijk toeslag) en de hele dag alleen op cel op een
houtje bijten. Velen gaan toch werken, omdat de werkvloer een
ontmoetingsplaats is. Uiteindelijk wordt het verkregen loon vaak
besteed in de gevangeniswinkel.
Justitie neemt illegalen in dienst
De overheid en de gevangenisdirecties maken zich in feite op
grote schaal schuldig aan strafbare feiten met betrekking tot het
tewerkstellen van illegalen. De gevangenisdirecteuren zijn
bevoegd tot het sluiten van arbeidscontracten met de
gedetineerden. Volgens de Wet arbeid vreemdelingen is hierbij een
tewerkstellingsvergunning verplicht. De Wet op de economische
delicten bestempelt het ontbreken van die vergunning tot een
overtreding die beboet kan worden. De overheid is hier echter
niet te vervolgen en kan dus deze praktijken onbelemmerd
voortzetten.
Gevangenisdirecteuren kunnen de markt opgaan en zakenrelaties
opbouwen met werkgevers om opdrachten in de wacht te slepen. Een
gevangenis wordt dan in feite gezien als een bedrijf met een
bedrijfsleider. Een gevangenisdirecteur formuleerde het als
volgt: 'Bedrijfseconomisch gezien kunnen we niet ver onder de
marktprijs duiken. We concurreren op het gebied van kwaliteit,
service en betrouwbaarheid. We berekenen geen overheadkosten voor
gebouw en personeel. Loon van de gedetineerden, energie- en
grondstofkosten en kosten voor investeringen worden wel doorberekend. Deze drie kostenposten worden voorlopig door het
ministerie van Justitie bekostigd. In een jaar moet de productie
zichzelf gaan bedruipen. Alleen de kosten voor het gebouw en het
begeleidend personeel blijven daarbuiten.' Ook zegt hij dat de
arbeid, als deze niet in detentie hier wordt verricht, wordt
uitbesteed aan lage lonen landen.
De arbeidskrachten zijn in ieder geval zeer goedkoop en de
productie is gegarandeerd. Er worden werkzaamheden verricht
waarvoor weinig andere bedrijven in de markt zijn, om in die zin
concurrentievervalsing te voorkomen. Zo worden proefbuisjes
parfum in kartonnetjes gestopt voor Mexx, hoezen voor videobanden
gesealed voor de Hema en fietsonderdelen gemonteerd voor Axa.
Illegale arbeid buiten de bajes verboden
Illegalen en afgewezen vluchtelingen mogen niet werken in de
Nederlandse maatschappij. Vele gevangenen zijn opgepakt op de
werkplek, als illegaal. Argument daarbij is naast totaalcontrole
en uitsluiting vaak ook dat zij banen inpikken. Is hij
gedetineerd dan mag hij weer w‚l werken. Onderbetaald en werk dat
lang niet iedereen ambieert. Hypocrisie ten top.
6.9 Beeldvorming
Gevangen zetten op zichzelf werkt criminaliserend. Iemand achter
de tralies zetten gebeurt immers na veroordeling wegens een
strafbaar feit. Het beeld over vreemdelingendetentie dat bij het
publiek blijft hangen, is dat de gevangene toch wel iets zal
hebben misdaan. Justitie poogt het beeld te laten postvatten dat
geweigerde asielzoekers en illegalen een gevaar zijn voor de
openbare orde en moeten worden verwijderd. Niet voor niets
worden, vooral ook op het gebied van de Europese samenwerking,
bestrijding van drugs, terrorisme en immigratie in één adem
behandeld. De burger wordt gevoelens van onvrede en onveiligheid
aangepraat om zo mede het beleid te legitimeren. Het maatschappelijk draagvlak wordt vervolgens gebruikt om dit beleid te
verkopen.
Ook wordt over illegale(n)bajessen door gevangenisdirecteuren en
Justitie regelmatig in de media naar buiten gebracht dat daar
criminele illegalen worden opgesloten. Tekst en uitleg over die
vermeende criminaliteit wordt niet gegeven. Wie om statistisch
cijfermateriaal vraagt krijgt nul op request. Deze beeldvorming
is funest voor deze toch al kwetsbare groep mensen en voor het
draagvlak en de tolerantie onder het Nederlands publiek.
6.10 Verzet binnen en buiten de gevangenis
Voor de gevangenen is vreemdelingendetentie een hel. Desoriëntatie, vereenzaming, apathie, sociaal-psychische moeilijkheden
vallen vrijwel alle gevangenen ten deel. Velen waren nog nooit
eerder in hun leven gevangen. Zij hebben huis en haard verlaten,
stappen hier een vreemd land binnen en worden van hun vrijheid
beroofd. Vele gedetineerden gaan dan ook in verzet door hongeren of dorststaking, of werkstaking. Soms wordt er gedemonstreerd.
Anderen verwonden zichzelf of doen een poging tot zelfdoding.
Alle vormen van verzet worden structureel niet met begrip maar
met repressie beantwoord. Strafmaatregelen zijn isolatiecel,
afzondering op eigen cel, of overplaatsing naar een ander huis
van bewaring (carrousel). Alles staat in het teken van controle
en beheersbaarheid van de inrichting; elk afwijkend gedrag wordt
gerapporteerd en kan een strafmaatregel tot gevolg hebben.
6.11 Onafhankelijke controle ontbreekt
Er is zoals in elk huis van bewaring ook in vreemdelingendetentiecentra een Commissie van Toezicht met een Klachtencommissie. Klagen is echter slechts mogelijk over bejegening, niet over
structurele zaken, terwijl klachten veelal juist rechtstreeks met
de vrijheidsbeneming te maken hebben. Velen weten niet eens dat
er een beklagrecht is, weer anderen denken dat klagen niets
helpt. Sommigen klagen niet snel uit angst dat dit de procedure
negatief be‹nvloedt. Velen komen niet uit een samenleving waar
beklagrecht onderdeel van uit maakt.
6.12 Slechts op bezoek
Van groot belang is het contact met gedetineerden. Juist omdat
er geen onafhankelijke instantie is die een oogje in het zeil
houdt. En omdat vreemdelingendetentie onbekend is bij de publieke
opinie. Gevangenissen voor vreemdelingen staan letterlijk en
figuurlijk v‚r buiten de samenleving. Organisaties zoals het
Autonoom Centrum (AC), die als onafhankelijke bezoekgroep
gedetineerden opzoeken, staan individuen bij in hun
verblijfsprocedure en positie als gedetineerde. Zij signaleren
structurele misstanden en trekken daarover aan de bel, hetgeen
hen door Justitie niet in dank wordt afgenomen. Justitie
probeerde het AC een bezoekverbod op te leggen, met als argument
dat het AC betrokken zou zijn bij een zogenoemde opstand in het
Grenshospitium. Zij formuleerde dat als volgt: 'Voorts verhullen
de leden van de werkgroep niet dat zij vinden dat bewoners niet
verplicht zouden moeten zijn zich in het Grenshospitium op te
houden. Het is nauwelijks voorstelbaar dat het uitdragen van deze
visie en het adviseren van de bewoners in bovenvermelde zin niet
hand in hand gaan.' Het uitdragen van de visie 'recht op
vrijheid' is dus impliciet niet toegestaan. Justitie slaagde
uiteindelijk niet in haar opzet. Wel worden kritische bezoekgroepen en gevangenen allerlei hindernissen in de weg gelegd. Zo
kan het lang kan duren alvorens een aanvraag voor bezoek wordt
ingewilligd. Soms verdwijnen de voor die aanvraag benodigde
formulieren en dient er een tweede aanvraag te worden gedaan. Het
komt voor dat de gevangenen gentimideerd worden om van het
bezoek af te zien. Vaak wordt gezegd dat het bezoekuur volgepland
is. Als het AC op bezoek komen is de bezoekzaal vrijwel altijd
leeg. Daarnaast geeft het op bezoek gaan bij een vluchteling of
illegaal het gevoel op bezoek te zijn bij een crimineel. Er is
geen privacy in de bezoekruimte en sommige bewakers commanderen
zowel de gedetineerde als de bezoeker. En elke keer weer die
detector. De gevangene wordt v¢¢r en na bezoek gefouilleerd, soms
zelfs ondervraagd over wat ter sprake was gekomen tijdens het
bezoek van een medewerker van het AC.
6.13 Waarom wordt er gezwegen?
Het is politiek, juridisch en maatschappelijk verdacht stil
rondom deze gevangenen. Waar protest uit alle invalshoeken
gehoord zou moeten worden, heerst echter grote stilte. Zodra men
buiten hoort wat daarbinnen gebeurt mag en kan er niet worden
gezwegen. Onvoorstelbaar dat er zo weinig ondernomen wordt in
politieke en mensenrechtelijke zin tegen opsluiten, juist in een
tijd waarin dit relatief onbekende terrein in razend tempo
restrictiever wordt: meer en langer opsluiten, in heel Europa.
Daarnaast verovert ook half-opsluiten, zoals in het verwijdercentrum in Ter Apel, meer terrein. Vrijheid is een grondrecht,
een fundamenteel mensenrecht. En wat is de realiteit? Nederland
wordt voller met cellen voor illegalen en vluchtelingen.
6.14 Vrijheidsbeperking
Zeer dichtbij vrijheidsberoving staat vrijheidsbeperking. In het
verwijdercentrum in Ter Apel worden vluchtelingen dan wel niet
gevangen gezet, zij worden ernstig in hun vrijheid beperkt. Zij
dienen zich, evenals vluchtelingen in de gewone opvangcentra,
twee keer per dag te melden om te stempelen. In het
verwijdercentrum dient men zich voortdurend, zeker gedurende de
eerste weken, beschikbaar te houden voor onderzoek en interviews
met ambtenaren van Justitie. Verblijf in het verwijdercentum,
waar eerst drie maanden voor stonden, kan inmiddels zes maanden
duren. Velen worden daarna op straat gedumpt. Regelmatig ook
wordt een vluchteling vanuit het verwijdercentrum overgeplaatst
naar een gevangenis, omdat hij zogeheten non-co”peratief is, niet
meewerkt aan de uitzetting.
De stap van vrijheidsbeperking naar vrijheidsberoving wordt door
Justitie gemakkelijk gezet. Een recent voorbeeld uit het
verwijdercentrum betreft een vluchteling die werd gedetineerd
omdat zijn kamergenoot was ondergedoken. Door tussenkomst van de
rechter na enige tijd, werd hij vrijgelaten en moest hij terug
naar het verwijdercentrum.
6.15 Strafrecht/vreemdelingenrecht
Vrijheidsbeneming wordt binnen het strafrecht zo min mogelijk
toegepast. In het vreemdelingenrecht wordt vrijheidsbeneming
veelvuldig toegepast. Een vreemdeling wordt eigenlijk driedubbel
'gestraft': verwijdering, gevangenschap, en dat zonder
maximumtermijn. Justitie stelt dat men vrijwillig weg kan,
namelijk richting eigen land.
Vreemdelingendetentie is - zo moge duidelijk zijn uit het
voorgaande - een zware sanctie. De vreemdeling is geen verdachte,
de detentie wordt wel als straf ervaren. Strafdetentie is gelimiteerd volgens de strafmaat, vreemdelingendetentie kent geen
tijdlimiet. Er bestond een in de jurisprudentie tot stand gekomen
richtlijn van 6 maanden, maar deze is gaandeweg en zeker met de
uitspraak van de Rechtseenheidskamer van zomer 1997, losgelaten.
In het strafrecht wordt vrijheidsbeneming regelmatig getoetst.
Na de eerste drie dagen (en 15 uur) inverzekeringstelling door
de rechter-commissaris. Vindt daarna voorlopige hechtenis plaats,
dan wordt de voortgang daarvan de eerste 100 dagen regelmatig
getoetst. Als de strafzaak eenmaal op de zitting is, berust die
toetsing bij de zittingsrechter; in het ergste geval blijft de
voortdurende voorlopige hechtenis 90 dagen zonder toetsing. Bij
vreemdelingendetentie zou ook het beginsel van 'onmiddellijke
voorgeleiding' moeten worden toegepast. De eerste toetsing vindt,
zoals hiervoor betoogd, eerst na vier weken plaats, ambtshalve
door de rechter. Daarna vindt toetsing slechts plaats op initiatief van de vreemdeling en zijn raadsman. Daarbij komt de
vreemdeling aangewezen is op de bereidheid van zijn raadsman zich
voor hem in te spannen. Als de raadsman al een opheffingsverzoek
doet, leidt dit in de meeste gevallen niet tot invrijheidstelling. De vreemdelingenbewaring duurt in het algemeen bijna
twee keer langer (6 maanden) dan de 100 dagen (voorlopige hechtenis) in het strafrecht.
Strafmaat
Voor voorlopige hechtenis is volgens het Wetboek van strafvordering ten minste één van de volgende gronden nodig:
- een ernstig vergrijp, zoals serieuze geweldpleging op straat;
in ieder geval een misdrijf waarop vier jaar of meer gevangenisstraf staat;
- een geschokte rechtsorde bij een vergrijp waar 12 jaar of meer
gevangenisstraf op staat, of gevaar voor herhaling (moet blijken
uit justitiële documentatie);
- herhaling van vermogenscriminaliteit;
- of onderzoeksbelang.
Voor al deze gronden geldt het proportionaliteitsbeginsel en er
moet individueel getoetst worden.
Vreemdelingendetentie is vergelijkbaar met het strafrecht, maar
toch wordt met twee maten gemeten: waar geen strafbare feiten gepleegd zijn zou namelijk vrijheid moeten volgen; het tegendeel
is waar.
Rechtspositie
Voorlopige hechtenis wordt, net als de vreemdelingenbewaring, met
name gebruikt tegen gemarginaliseerden in de samenleving.
Strafdetentie is, hoewel aan erosie onderhevig, met meer
waarborgen omkleed dan vreemdelingendetentie.
In het strafrecht zijn bijvoorbeeld vervroegd verlof, alternatieve straf of elektronisch huisarrest opties, in vreemdelingenrecht niet. Meldplicht, een volgens de vreemdelingenwet mogelijk alternatief voor vreemdelingenbewaring, is niet ter sprake.
Opvallend is ook dat een schorsing van de voorlopige hechtenis
in het strafrecht vaker voorkomt dan het opheffen van de vreemdelingenbewaring.
Vluchtelingen en illegalen worden niet alleen op flinterdunne
gronden vastgezet, en bovendien in beginsel voor onbeperkte duur,
zonder dat hier een effectief rechtsmiddel tegen openstaat. Is
vreemdelingendetentie niet in strijd met de artikelen 5 en 13
Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens (EVR-
M)? Is hier bovendien geen sprake van discriminatie? Artikel 14
EVRM bevat een discriminatieverbod ten aanzien van het geformuleerde recht op vrijheid; vreemdelingendetentie staat hiermee
ten minste op gespannen voet.
Herhaalde toepassing wegens hetzelfde feit
In het strafrecht geldt het beginsel dat niemand twee keer mag
worden lastig gevallen voor hetzelfde feit. Dit geldt zowel ten
aanzien van vervolging als de toepassing van dwangmiddelen.
Vreemdelingenbewaring wordt herhaaldelijk toegepast voor
hetzelfde feit, namelijk het (nog steeds) rondlopen zonder papieren.
'Gijzeling'
De vreemdeling moet meewerken aan de vaststelling van zijn
identiteit. Zogeheten non-coöperatief gedrag wordt de vluchteling/illegaal tegengeworpen. Zolang de identiteit niet is vastgesteld en er 'zicht is op uitzetting' blijft hij gedetineerd.
Dit komt eigenlijk neer op een vorm van gijzeling en foltering:
er wordt een fysiek dwangmiddel toegepast om informatie te verkrijgen van een vreemdeling over zijn identiteit. De vraag is of
vreemdelingendetentie in die gevallen, en vooral wanneer vreemdelingen herhaaldelijk worden gedetineerd, niet in strijd is met
het Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of
onterende behandeling of bestraffing. Als het doel van de
bewaring is, langer vasthouden als dwangmiddel tot het verkrijgen
van informatie, c.q. een bekentenis af te doen leggen over
identiteit, is het de vraag of dit niet vergelijkbaar is met het
toebrengen van onnodig leed, sterker nog: of geen sprake is van
folter. Vreemdelingen worden immers langer vastgehouden naarmate
zij langer zwijgen over hun identiteit, of zogenaamd het onderzoek naar hun identiteit frustreren. Er is dan een belangenafweging waarbij de staat per definitie wint. Zij heeft daarmee
langer de gelegenheid tot het verkrijgen van laissez-passers van
het land waarvan vermoed wordt dat de vreemdeling daar vandaan
komt. De gedetineerde wordt zo 'doorgezaagd' en murw gemaakt.
6.16 Tweedeling
Er is een tweedeling in de maatschappij gecreëerd. Een grote
groep rechteloze mensen wordt gewoonweg afgeschreven en achter
tralies geplaatst. Onder hen vluchtelingen en illegalen. Zij
verdwijnen in vreemdelingendetentie. Vrijheidsberoving is
doorgaans een laatste middel waarnaar gegrepen wordt, bij
illegalen en vluchtelingen is het doorgaans één van de eerste
middelen. Het is een ernstige zaak dat een rechtsstaat zich dit
recht van opsluiten heeft toegeëigend. Het is verontrustend dat
er geen politiek debat over vreemdelingendetentie plaatsvindt.
De vanzelfsprekendheid is gemeengoed geworden. Het wordt hoog
tijd om aan het einde van deze eeuw een nieuw tijdperk in te
leiden. Een wereld van iedereen, waarin vrijheid, gelijkheid en
rechten voor iedereen gelden.
|