De Lange Mars

Het onderzoeksrapport van de Commissie Schalken naar klachten over het politie-optreden tijdens de Eurotop sloeg in als een bom. De zware kritiek van de Commissie op de politie, justitie en de politiek verantwoordelijken was boven ieders verwachting. De Commissie onderzocht het uitzetten van een trein met Italianen, de massa-arrestatie in de Spuistraat op grond van artikel 140 en het oppakken van de Jubeldemonstratie, en veroordeelde dit optreden in scherpe bewoordingen. Dat de Commissie Schalken al onze kritiek zou overnemen en zou verklaren dat de klachten in het Zwartboek gegrond waren, kwam ook voor ons als een welkome verrassing.

De beklaagden zelf reageerden als door een horzel gestoken. Burgemeester Patijn, hoofofficier Vrakking en (ex-)hoofdcommissaris Nordholt verwezen het

Twee vrouwelijke gevangen, dagboek

Onderstaand verhaal is een vertaling van delen van een tekst van de Duitse vrouwen T. en D., opgeschreven naar aanleiding van hun ervaringen tijdens de Eurotop. Het relaas begint op zondagavond 15 juni. Beiden worden gearresteerd in de Spuistraat bij het vertrek van een demonstratie tegen de arrestatie van de Italianen en enkele anderen de dag ervoor.

T.
Als D. weg is, haak ik aan de andere kant weer in, laat echter direct los als een agent in burger me wegsleept. Toch trekt hij me bruut omhoog die en draait een arm op mijn rug. Hoewel ik geen weerstand bied, komt er nog een tweede stille en die draait mijn andere arm op mijn rug (blauwe plek op mijn bovenarm). Dan duwen beiden me voor een muur, waar ik me met mijn handen omhoog en benen gespreid door mannen moet laten fouilleren. Na een tijdje vinden ze mijn zakmes en gooien het weg. Vervolgens word ik geboeid en moet in de door de politie ingehuurde stadsbus plaats- nemen, maar mag niet naast D. gaan zitten. Mijn plek is tegenover de achteruitgang. Vlak voor me zit een Duitser en naast me in de gang een blonde vrouw. Plotseling valt er bij de vrouw een stel handboeien op de grond voor de voeten van een agent die in de deuropening staat. Hij ziet de handboeien, wil de vrouw pakken, zij glipt naar achteren, de agent grijpt haar benen, zij verzet zich maar hij trekt verder. Iedereen schreeuwt. De man voor me probeert de agent met zijn voeten weg te houden en schreeuwt tegen hem. De agent slaat hem, de man draait zich om (hij kan zich met zijn handen op zijn rug immers niet beschermen). De agent trekt zijn knuppel en slaat hem twee maal krachtig op zijn hoofd. De man bloedt, zakt ineen, de vrouw wordt de bus uitgetrokken en opnieuw geboeid. Na veel verzoeken en spreekkoren komt na een half uur eindelijk een verpleger en verbindt het hoofd van de man - het bloed loopt ondertussen door zijn ogen.

De bus vertrekt na ongeveer een uur. De hele wijk is afgezet - overal politie, lege restaurants... We rijden de stad uit en komen in de Bijlmerbajes aan (...). Om 06.00 uur mogen we uitstappen en worden naar de binnenplaats gebracht, waar allen zich met behulp van aanstekers en messen van hun handboeien ontdoen. Vanaf 07.15 uur worden alle vrouwen één voor één het gebouw binnengeleid, T. en ik worden naar de deur gehaald en afzonderlijk afgevoerd.

D.
Een smeris leidt me door de gang en een trap op, waar hij me overdraagt aan een vrouw. Die brengt mij naar een soort kleedlokaal, doorzoekt mijn rugzak en beveelt me alle riemen en kettingen af te doen. Ook mijn sjaal moet ze hebben. Daarna moet ik me helemaal uitkleden, wordt van voren en achteren geïnspecteerd, moet mijn haarelastiek afgeven en mag me weer aankleden. De vrouw is niet onaardig, maar ik voel me behoorlijk ellendig, zo volkomen naakt voor haar. Ondertussen heeft zij de veters uit mijn schoenen verwijderd. Ik krijg de schoenen terug, de afgenomen spullen en mijn rugzak gaan naar de agent. Die neemt me weer mee de trap af. Beneden schuift een agente me tegen de muur, waar net T. wordt gefotografeerd. Nadat ook ik gefotografeerd ben, schuift de vrouw me door naar twee mannen, die mijn naam willen weten. Ik geef hun mijn naam, geboortedatum, -land en woonplaats. Mijn paspoort is immers toch al gevonden door die vrouw in het kleedlokaal. (...)

In de ruimte hangt een klok, maar de tijd verstrijkt niet. Ik ben woedend, ik verveel me en voel me hulpeloos. Met de jam van het brood schrijf ik EU ROT OP! op de muur. De één na de ander wordt wakker, iedereen moet naar de WC. T. opent met behulp van haar plastic lepel, die we bij de thee hadden gekregen, één van de twee toegangsdeuren van de WC in de ruimte. De andere deur gaat ook open. Nu kunnen we zelf naar de WC wanneer we moeten. We willen naar buiten om te roken, sommige vrouwen - Nederlandsen, die al de hele tijd met de agenten ergens ruzie over maken - eisen shag. Ondertussen ben ik bijna lethargisch geworden, de zes uur zijn nu snel voorbij. Ik wacht alleen nog maar op het moment dat we kunnen gaan. Meer heb ik toch niet te doen. Opnieuw wordt naar onze naam gevraagd, voor de tweede keer worden foto's gemaakt, dan mogen we bij de groep in de zon. Ik heb alleen gezegd dat ze mijn paspoort al hebben en krijg een roze papiertje met NN-nummer (NN = zonder opgave van naam). De kerel deelt me mede dat de Nederlandse Staat mij nog drie dagen wil vasthouden.

T.
Bij het verhoor op de binnenplaats weiger ik nog eens mijn naam te zeggen en krijg een roze papier met NN er op. Als ik weer bij D. ben, vertelt iemand dat NN-arrestanten en arrestanten met naam van elkaar gescheiden zullen worden. Ik probeer dus alsnog mijn naam te geven, maar er wordt gezegd dat dat later pas kan. Nu moet ik wennen aan de angst dat ik straks alleen over ben. Na luidkeels verzoek krijgen we eindelijk shag. Zon, roken, onzekerheid over de beslissing. Opgepakt op artikel 140, zodat we allen als lid van een criminele organisatie voor drie dagen vastgehouden kunnen worden. Dus zitten we op de binnenplaats, en verhuizen steeds mee met de zon, want in de schaduw is het verschrikkelijk koud. Ergens beginnen twee mannen rond te lopen, beide met een map om vrouwen aan de hand van de eerste foto's er uit te pikken (we hebben zelf 5 minuten nodig om onszelf op de foto's te herkennen). Niemand zegt vrijwillig dat zij die of die is, uit angst voor wat mogelijk gaat gebeuren.

D.
Afgevoerd naar de sporthal, waar er al een paar zitten, maar allemaal uit Nederland. Ik kan met niemand praten en verval in gehele lethargie.Een vrouw vraagt me of ik wat eten wil. Dan zie ik dat een grote wagen met warm eten naar binnen gereden is. Dat moet al het avondeten zijn. T. is er nog niet, sowieso nog maar weinig vrouwen die na mij aan de beurt waren. Waar zijn de anderen? Zal ik T. pas buiten weer zien? Na het eten komen er weer smerissen met mappen. Wat zal er nu weer gebeuren? Ik slaap, hoor mijn naam, zie mijn foto, slaap verder. Ik wil niet weg voordat T. er is. Ondertussen komen er weer een paar voor verhoor naar ons toe. Als laatste word ik tenslotte naar buiten gevoerd. Ik merk dat we met een bus (gevangenenbus met een vijfentwintigtal cellen) naar een andere gevangenis overgebracht zullen worden. Ik wil nog naar de WC. Als ik weer naar buiten kom, gaat net T. naar de WC. We omhelzen elkaar. Hoe kom jij hier? Weet ik veel! Is de bus vol? Ja, ik ben de laatste! De armen weer geboeid achter de rug, afgevoerd en in een aparte cel in de bus gezet - deur dicht en rust. Ik kan mijn tranen niet meer bedwingen - drie dagen zonder T. liggen voor me en dan moet ik maar zien hoe ik haar in Amsterdam weer terug vind. We rijden over de snelweg, in de cel gaat muziek aan - passend bij het gevoel van vrijheid dat de bestuurder bij hoge snelheid in langzaam verdwijnende zonneschijn zou kunnen hebben. Plotseling draaien we om en rijden terug (of vergis ik me?). We komen weer in de eerste gevangenis aan en krijgen te horen dat de vrouwengevangenis, waar we heen zouden gaan, nog niet klaar is met de voorbereidingen.

(Een paar uur later worden de vrouwen alsnog overgebracht naar de vrouwengevangenis in Heerhugowaard, waar tenten voor hen zijn neergezet)

(...) Ondertussen brandt de zon op de tent en wordt de lucht binnen steeds slechter. Ik moet naar buiten en het lukt me ook met T. op het grasveld te komen. Bij de anderen binnen gaat het net zo; ze bonken op de deur, maar de bewaaksters willen pas mensen naar buiten laten als degenen die buiten zijn allemaal weer naar binnen komen. Binnen ontstaat grote opwinding bij de vrouwen, ze bonken op de deur en tegen de muren, en verwijderen de bevestigingen die de muren op hun plaats houden en willen naar buiten. Een paar agenten staan ervoor en proberen de 'uitbraak' te voorkomen, maar de muur valt en allen stromen naar buiten, de zon in. Vanaf dat moment mogen we de hele dag buiten blijven, op ons met hekken afgezet grasveldje.
Opnieuw de mannen met de mappen, want alle buitenlanders moeten gedeporteerd worden. Dat zou betekenen dat we direct van de gevangenis naar de de Duitse grens zouden worden gebracht, daar overgedragen zouden worden aan de Duitse politie, die ons in het beste geval een kaartje naar huis in de hand zou drukken dat we achteraf zouden moeten betalen. Maar waarschijnlijk eerst identificatie, tenslotte weet je maar nooit of je Europese buren dat wel goed gedaan hebben. Onze spullen, nog in Amsterdam, zouden we dan later moeten halen, dus nog een keer afreizen naar Amsterdam. Iedereen vermomt zich met het beddegoed, dat aan stukken gescheurd wordt. Ook schoenveters worden van lakens in elkaar geknutseld. Voor ons is het de eerste keer dat we ons vermommen, en dat nog wel in een bajes!
Even rust, de mannen zijn weg. Dan komt er één die vraagt of er nog Duitse vrouwen zijn die zich vrijwillig melden voor 'terugkeer'. (...) Ook praten we -vermomd- met de man die ons verzekert dat we naar de grens worden gebracht, dan vrijgelaten worden en van de Nederlandse Staat een treinkaartje naar huis krijgen. Dus melden we ons vrijwillig, zeggen onze naam en ik wijs op een map die hij al in zijn hand heeft. Hij moet eerst T.'s map nog zoeken en ik zeg dat ik niet zonder T. ga. Nu kan de vermomming af en kunnen we weer wachten.
Dan komt de advokaat en steeds mogen 15 vrouwen van één nationaliteit hem spreken (...). Eerst gaan 15 Nederlandse vrouwen, die kunnen immers niet worden uitgezet. Zij vertellen ons dat (...) er een kort geding is aangespannen dat duidelijkheid moet geven over de vraag of onze aanhouding wel legaal was. We willen eerst het oordeel afwachten voordat we onszelf door uitzetting nog problemen bezorgen en dan nog eens naar Amsterdam terug moeten om onze spullen op te halen. Tegen 17.00 uur wordt de uitspraak verwacht. (...)
Om één of andere reden slaan een paar agenten bij het hek een vrouw in elkaar, zij schreeuwt en wij lopen er allen naar toe. Als de man met de mappen weer rondloopt, vermommen we ons weer, om niet alsnog uitgezet te worden. Onze namen worden afgeroepen. Dus trekken we de dekens over ons hoofd en slapen natuurlijk zo diep en vast dat we niet gevonden worden. (...) Ze bieden nogemaals een vrijwillige aanmelding aan. Nadat weer een paar vrouwen gegaan zijn, is de bus vol en deze vertrekt. Dan mag weer een groep naar de advokaat en hoort de uitspraak: de arrestatie was illegaal! (...) We wachten dus buiten verder. Ze willen ons echt nog langer vasthouden, naar verluid willen ze drie IRA-vrouwen die zich onder ons zouden bevinden identificeren, wat natuurlijk onzin is. (...)
Nog steeds de hoop in de avond vrijgelaten te worden. We horen dat er na 22.00 uur niemand meer vrijgelaten kan worden. We zitten dus nog de hele nacht vast. Lawaaidemo in de tent, twee uur spreekkoren en kabaal, totdat alle bewakers buiten zijn. Lawaai van buiten, voor de gevangenis is een solidariteitsdemonstratie voor ons. Ze gooien posters, kranten, een vlag en een waterpistool over de muur. Veel gejuich. Dan worden we weer de tent ingedreven.(...)
Omringd door een zwerm in burger geklede mannen duikt de gevangenisdirecteur bij ons op. Hij zegt ons dat we vrijgelaten worden, steeds 31 vrouwen in een bus die naar een Amsterdams politieburo gebracht zullen worden en dat de eerste 31 zich kunnen melden. T. en ik proberen in de eerste bus te komen, omdat we eigenlijk vandaag nog terug willen naar Duitsland, maar het lukt niet. (Ze vertrekken in de volgende bus en worden na drie dagen illegale hechtenis in Amsterdam vrijgelaten) regelrecht naar de prullenmand. Patijn verklaarde dat de Driehoek de uitkomsten niet deelde en dat de Commissie haar boekje ver te buiten was gegaan. Sterker nog, ondanks alle kritiek zouden Vrakking en Patijn het in een vergelijkbare situatie precies weer zo doen. Nordholt ging nog iets verder door te verklaren: 'Het heeft toch effect gehad, de top is ongestoord verlopen'. Hiermee erkent de voormalige hoofdcommissaris impliciet het illegale karakter van de arrestaties in een poging alles recht te breien. Alleen bij de Jubeldemonstratie werden fouten toegegeven, de demonstranten hadden niet gearresteerd moeten worden. Dat de Driehoek zichzelf met grof geschut zouden verdedigen was te verwachten. De snelheid waarmee zij steun kregen uit de politiek was echter verbazingwekkend. Minister van Justitie Sorgdrager en de grote fracties in de Amsterdamse gemeenteraad struikelden over elkaar om het beleid van Patijn, Vrakking en Nordholt te ondersteunen. Na felle kritiek vanuit de Tweede Kamer moest Sorgdrager in een Kamerdebat op 12 december een beetje gas terugnemen en toegeven dat artikel 140 ten onrechte was gebruikt. In de toekomst zou het artikel in vergelijkbare situaties niet meer gebruikt moeten worden. Verder kondigde ze aan op zoek te gaan naar nieuwe wetgeving om in dergelijke situaties wel tot arrestatie over te kunnen gaan. Exit onderzoek Commissie voor de Politieklachten, exit demonstratievrijheid.

Commissie Schalken

In eerste instantie hadden wij ernstige twijfels over het onderzoek van de Commissie Schalken (zie Nieuwsbrief 13, september 1997) De voornaamste kritiek betrof de beperkte bevoegdheid van de Commissie: zij mocht alleen het optreden van Amsterdamse politieagenten onderzoeken. De behandeling in de gevangenissen en de besluitvorming over het optreden bleven hierbij buiten schot. Na een tweetal gesprekken raakten wij overtuigd van van de goede wil van de Commissie Schalken en besloten we mee te werken aan hun opzet waarbij ze te kennen gaven hun bevoegdheden zoveel mogelijk op te rekken. De Commissie kreeg enkele tientallen klachten om de inhoud van het Zwartboek te ondersteunen. Een klein aantal klagers werd nader gehoord over hun klacht. De meeste klagers hielden hier een slecht gevoel aan over. Ze ervaarden de vragen als suggestief, ze kregen de indruk dat de Commissie teveel vanuit de politie dacht en tijd voor hoor en wederhoor was er niet. Ook wijzelf hadden op het eind een aantal minder goede ervaringen met de Commissie. Zo was ons in eerste instantie beloofd, dat we de verslagen van gesprekken zouden krijgen die de Commissie met de korpsleiding had gevoerd. In een later stadium kwam de Commissie Schalken hier echter op terug: inzage was niet mogelijk omdat Patijn ertegen was. Felle protesten hadden tot gevolg dat we een paar dagen voor de persconferentie een kopie van deze verslagen konden krijgen. (Inmiddels integraal te lezen op internet, http://www.xs4all.nl/~ac). Deze verslagen geven een ontluisterend beeld over de gang van zaken rond de massa-arrestaties tijdens de Eurotop. De politietop poogt een beeld te schetsen van een goed doordachte en georganiseerde besluitvorming. Uit de verklaringen van de lagere leidinggevende politie-agenten blijkt echter dat de besluiten tot arrestatie tot stand kwamen door miscommunicatie, vergissingen of het doelbewust negeren van adviezen van de bevelhebbers op straat. Bij vlagen zijn de gesprekken zelfs lachwekkend. Commandant Bravo 10: "De insluiting bij Vrankrijk was volgens de pelotonscommandant van de Bravo 10 een volslagen chaos." Commandant Bravo 40 over de commandowagen en de Jubeldemonstratie: "Door de opstelling van de apparatuur dienden de commandant openbare orde en de mobilofonisten naar elkaar te schreeuwen om zich enigszins verstaanbaar te maken" en "In de spraakverwarring viel toen het woord 'aanhouden', waarop de groep personen alsnog werd ingesloten en aangehouden." Commandant van Bravo 80 over de jubeldemonstratie: "Op een gegeven moment stond de linie van de Bravo 80 oog in oog met de linie van Utrecht. ... Niemand leek enig overzicht te hebben." De directeur van het korps Spoorwegpolitie vertelt over de trein met Italianen: "De directeur van het korps Spoorwegpolitie wijst erop dat de beslissing om ME in te zetten waarschijnlijk is gebaseerd geweest op de onjuiste berichtgeving van de Spoorwegpolitie Amsterdam richting regiopolitie Amsterdam-Amstelland. Toen evenwel de berichtgeving later werd gecorrigeerd (geen chaoten maar een 'chaotische trein'), was er geen nieuw beleid merkbaar."

Op woensdag 19 november zou het rapport van de Commissie Schalken gepresenteerd worden. Nadat een deel van het rapport was uitgelekt en in Het Parool was gepubliceerd, werd de presentatie een dag vervroegd. Tegelijkertijd maakte Patijn de evaluatie van het politieoptreden van de Driehoek (Patijn, Nordholt en Vrakking) openbaar. Als klap op de vuurpijl werd tegelijkertijd bekend gemaakt dat hoofdofficier Vrakking niemand zou vervolgen op grond van artikel 140. Hiermee werd de ex-arrestanten de mogelijkheid ontnomen om hun gelijk bij de rechter te halen. Opmerkelijk was dat noch de klagers, noch de schrijvers van het zwartboek welkom waren bij deze persconferentie. De meesten werden zelfs buiten het stadhuis gehouden. Deze vertoning werd gevolgd door de persconferentie van de Commissie Schalken. Enkele citaten uit haar verslag: "De algemene conclusie van het onderzoek luidt dat de drie massa-arrestaties onterecht zijn geweest en dat de kritiek op de bejegening en opvang van de arrestanten hoofdzakelijk gegrond is." "De commissie heeft de overtuiging dat het politieoptreden sterk is beïnvloed door een vertekende beeldvorming over wat er in de stad gebeurde of stond te gebeuren. Daardoor heeft de besluitvorming tijdens de Eurotop, mede tegen de achtergrond van de grote politiek druk die op de organisatie van de politie lag, soms al te rigoureus plaatsgevonden."

De Commissie Balkema

Het onderzoek van de Commissie Schalken is niet het enige onderzoek dat naar aanleiding van de Eurotop is gestart. Vanuit het Ministerie van Justitie is een Commissie gevormd (onder leiding van hoogleraar Balkema) die onderzoek moet doen naar de behandeling in de gevangenissen van de arrestanten tijdens de Eurotop. De opdracht van deze Commissie blijkt erg beperkt. Zij richten zich op de vraag of de directie van de verschillende inrichtingen was voorbereid op grote aantallen arrestanten. Klachten van individuele arrestanten vallen buiten deze opzet. Om die reden leek het ons weinig zinvol om mee te werken aan het onderzoek van de Commissie Balkema. Dat de Commissie uiteindelijk wel met een zeer klein aantal klagers wilde praten, was voor ons niet overtuigend. Meer dan een cosmetische noodgreep kon dit niet zijn binnen de werkwijze van Balkema en de zijnen.
Buiten dat verloopt de communicatie met deze Commissie ronduit slecht. Ondanks herhaaldelijk aandringen hebben we tot nu toe geen verslag van ons laatste gesprek met de Commissie, half oktober ontvangen. De commissie heeft inmiddels met alle betrokken gevangenisdirecteuren gesproken. De onderzoeksperiode is verlengd van half november tot 1 januari. Op dit moment is het nog onduidelijk wanneer de onderzoeksresultaten gepubliceerd zullen worden.

De Nationale Ombudsman

Direct na de Eurotop hebben we het Zwartboek als klacht ingediend bij de Nationale Ombudsman. De NOM was als enige instantie bevoegd om ook de beleidsmakers van het optreden tijdens de Eurotop aan een onderzoek te onderwerpen. Na twee maanden onderlinge onderhandelingen had burgemeester Patijn het voor elkaar dat er in eerste instantie in Amsterdam onderzoek werd gedaan. Wie schetste onze verbazing toen Patijn na de uitslag van dat onderzoek op de persconferentie verklaarde dat Schalken werk had verricht dat eigenlijk door de Ombudsman gedaan had moeten worden. Een onderzoek dat Patijn nota bene zelf had geblokkeerd. Inmiddels zijn onze contacten met de Ombudsman nieuw leven ingeblazen. De NOM zal op korte termijn een onderzoek starten. Dit zal niet alleen ingaan op alle klachten uit het Zwartboek, maar ook op onze klacht over het feit dat de Driehoek de conclusies van Schalken naast zich heeft neergelegd. Verwacht wordt dat de Ombudsman in het voorjaar van 1998 uitspraak zal doen.

Wat doen wij ?

Met de uitspraken van de Commissie Schalken en de verklaringen van diverse politiecommandanten hadden wij voldoende bewijs in handen gekregen dat de massa-arrestaties tijdens de Eurotop illegaal zijn geweest. Vooral een citaat uit het logboek van het beleidscentrum van de politie, twee uur na de massa-arrestaties in de Spuistraat was ijzersterk. Hierin stond dat de politie zich al direct na de arrestaties realiseerde dat de verdenking op basis van artikel 140 niet hard te maken was, maar dat iedereen desalniettemin tot na de Eurotop vastgehouden zou worden. Wij concludeerden hieruit dat er sprake was van gijzeling -met voor bedachte rade- van meer dan zevenhonderd personen tijdens de Eurotop. Omdat deze gijzeling op gezag van de Driehoek had plaatsgevonden, was er in onze ogen sprake van een criminele organisatie. Daarom werd op vrijdag 21 november 1997 door een medewerkers van het Autonoom Centrum en het buro Jansen & Janssen en een ex-arrestant aangifte gedaan van deelname van een criminele organistie (artikel 140), het met geweld verhinderen van een betoging (artikel 143), onrechtmatige vrijheidsberoving (artikel 282) en het feit dat de drie heren misbruik hebben gemaakt van hun macht.

Daarnaast zijn wij samen met de advocaten begonnen schadevergoedingen te eisen voor alle ex-arrestanten. Dat de gemeente Amsterdam met geld over de brug zal komen is inmiddels duidelijk (Patijn heeft dit tijdens zijn persconferentie toegezegd). Wanneer en hoeveel dit gaat worden is nog onduidelijk. De burgemeester heeft tot op heden geen contact opgenomen met de indieners van het Zwartboek, officieel hebben we geen afdoening van de klachten gekregen, of een aanbod voor schadevergoeding.
Als reactie op het indienen van het Zwartboek bij de Ombudsman, zei burgemeester Patijn dat dit voor hem reden is de toegezegde schadevergoedingen nog even in de wachtkamer te zetten.