april 2000

Dagboek, april-mei 2000, nieuw bezoek aan Oost Timor/H2>

Dili, d.d. 8 april 2000

Omdat gebleken is dat ons eerste e-mail bericht niet doorgekomen is sturen we het achter dit bericht nogmaals op. Er zijn inmiddels landtelefoonlijnen in Dili, dus e- mailen is nu goedkoper en makkelijker dan per sateliettelefoon.

Inmiddels zijn we voor vijf dagen terug in Dili na twee weken verblijf in Viqueque. In Viqueque is net als in Dili veel veranderd in de laatste maanden. Ook in Viqueque zijn weer allerlei producten verkrijgbaar op de markt en een aantal winkels is weer open. Ook de markt in Dili breidt zich met de dag uit. Je kunt zeggen dat in ieder geval een ding goed georganiseerd is in ET, namelijk de import van producten en de handel. Deze verloopt via West-Timor. Ongetwijfeld zal er ook veel gesmokkeld en te koop aangeboden worden.
Met Artsen zonder Grenzen, de enige NGO die in Viqueque operationeel is, konden we meerijden van Dili naar Viqueque, ook boden zij ons de eerste huisvesting/voeding aan. Meteen al de eerste avond waren we getuige van een landconflict tussen families. Een familiehoofd zou in het verleden ook land aan de Indonesische regering hebben verkocht. De man werd door zo'n 20 zich verzamelende jongeren uit Viqueque en subdistricten fiks in elkaar gemept, hij moest naar het ziekenhuis-je. De Civpol (civiele politie UN) arresteerde een persoon maar meldde tegelijkertijd niet meer te kunnen doen dan ondervragen want er is geen cel en nog geen echte wetgeving. Twee dagen later werd er iemand van de aanvallende partij gearresteerd midden in de wijk Olobai waar wij logeren bij een familie. Een militair voertuig was erbij gesleept en het machinegeweer erop werd met grote schijnwerpers op de mensen gericht. Andere militairen stonden met hun karabijn in de aanslag. Wat een militaire overkill in een civiel conflict middenin een arme wijk! Het tekent het failliet op dit moment van het bestuur. En alsof mensen bang zijn voor een karabijn, ze kennen die situatie van het Indonesische leger. Het landconflict is in de weken erna opgelost door Oost Timorezen zelf, die om de tafel zijn gaan zitten met CNRT en de kerk en tot overeenstemming zijn gekomen. Dit werd bestendigd en gevierd met het slachten van een buffel. De Untaet staat hier volledig buiten spel, maar tracht in ieder geval enig inzicht te krijgen in dergelijke conflicten en hun voorgeschiedenis door informatie in te winnen in bij de lokale CNRT. Er zijn heel veel problemen op te lossen, zoals werkloosheid, landconflicten, samenwerking, de kloof tussen Untaet en de Timorezen, criminaliteit, met name tegen weduwen, maar ook het stelen van elektrameters en de heling in Dili tegen hoge prijzen. Vooral onder jongeren is er perspektiefloosheid, zij zien de UN en internationale NGO's rondscheuren in dure airconditioned four wheel drives, zij willen ook iets, en snel! Je voelt op je klompen aan dat de situatie het komende half jaar, of langer, zal verergeren en dat is een heel naar vooruitzicht. Ook Untaet weet dat. En die heeft de taak op zich genomen de zaak te runnen. Wat de Indonesische bezetter nog aan werk verschafte kan UNTAET niet bieden. In Viqueque zegt UNTAET ook nauwelijks geld te hebben. Wie betaalt dan bijvoorbeeld de leraren? Dus dat betekent een aantal stappen terug voor de Oost Timorezen. De blik is op UNTAET gericht maar de wetenschap is er ook onder de mensen dat het niet van UNTAET komt. Dus, waar moet je in geloven? En waar is het wachten op?

In Viqueque waren de mensen erg blij om Ed voor de derde keer terug te zien. Een teken dat er elders op de wereld mensen rond Oost Timor actief betrokken zijn. In Viqueque en omgeving, Dilor, Umatolu, Beacu, Uatolari, hebben we veel mensen bezocht en gesproken over het voorstel een mensenrechtencentrum/meeting point in Viqueque op te zetten. De reacties zijn zeer positief, er is enorme behoefte aan training en educatie in mensenrechten, hoe er programma's op te baseren en hoe politieke prioriteiten te stellen. Ook nader onderzoek naar het geweld door de militia/TNI en archivering/optekening van de geschiedenis zijn belangrijke programmapunten van het centrum. Evenals het functioneren als een soort human rights watch controle-orgaan voor administratieve, politieke en economische krachten die zich in de regio vestigen. Het centrum zal open toegankelijk zijn voor iedereen en zal ook te vormen initiatieven of Timorese NGO's ondersteuning bieden. Men wil dat het mensenrechtencentrum liever vandaag dan morgen opstart. Maar van de tien Timorezen die enthousiast zijn om z.s.m. te beginnen, en van de vijf betaalde krachten die het centrum nodig heeft, hebben er pas twee toegezegd. De rest lijkt afhankelijk van politieke spelletjes en structuren in Viqueque en is afwachtend.
Die spelletjes maken de onafhankelijkheid van het centrum wel heel erg moeilijk. We hopen daar de komende weken uit te komen. Probleem is ook dat diegenen die ook in aanmerking komen, vrijwel allen als vertaler voor UNTAET werkzaam zijn. Er is in het (sub)district geen organisatie rond mensenrechten werkzaam.
Artsen zonder Grenzen is werkzaam met Timorezen in enkele (poli)klinieken, wekelijks rijdt er wel een internationale NGO langs die voedsel of materialen langsbrengt, er is de CNRT, de OMT- vrouwenorganisatie die zo bleek op een vergadering die ik (Rens) bezocht wel actief is op sociaal gebied. Ook is er een studentengroepje. In Uatolari, een dorp in het zuiden, is Commissie Justitia et Pax aan het opstarten, vanuit de katholieke kerk. Zij willen graag met het mensenrechtencentrum samenwerken. Verder heeft de CNRT mensenrechten door haar programma heen lopen, maar onduidelijk blijft wat de CNRT precies programmeert. Er is in het (sub)district geen medium of journalist die kritische vragen stelt over de huidige situatie en de toekomst, terwijl er zoveel onduidelijk is. Er is veel energie, maar ook veel gelatenheid, een afwachtende houding bij mensen. UNTAET wordt argwanend bekeken: de plannen van UNTAET zijn totaal niet transparant, de bevolking weet niet wat UNTAET doet en je krijgt de indruk van UNTAET dat zij het zelf ook niet zo goed weet. Als wij om planning op papier vragen krijg je te horen dat er geen algemene planning is. Lange termijnplanning is er niet echt, en veel is ook afhankelijk van welke problemen zich aandienen.

We zijn nu in Dili (busreis van zeven uur!) en logeren op het kantoor van Renetil. We zijn in Dili om te trachten steun te krijgen voor het ET-mensenrechtencentrum in Viqueque. Echter, hier in Dili hebben de diverse internationale fondsen die Oost Timorese NGO's steunden, hun subsidiekraan dichtgedraaid dan wel hun subsidieprogramma gewijzigd. In Dili is een aantal NGO's met tijdelijke lonen en een startkapitaaltje in natura: computers, auto's en motoren, ondersteund, maar in de subdistricten is in principe helemaal niets. In het gehele Viqueque-district bijvoorbeeld is er om precies te zijn 1 kopieerapparaat: een kleintje van UNTAET, niet open toegankelijk voor Viqueque-naren of mensen uit de subdistricten. We hebben vandaag, zaterdag 8 april, in Dili een vergadering georganiseerd met de diverse Timorese NGO's werkzaam op mensenrechtengebied, met wie we de plannen enkele weken terug bespraken. Zij hebben enkele contactpersonen in districten, die ook bij het centrum betrokken worden.
Wel, tot hiertoe. Maandag 10 april kunnen we waarschijnlijk meevliegen in de UN-helikopter naar Viqueque, in tien minuten tijd! Tja We hebben daar een ontmoeting met Ramos Horta die dan Viqueque bezoekt. We bespreken de idee‰n van het mensenrechtencentrum met hem. Op 28 april plannen we terug te gaan naar Dili, en na enkele dagen gaan we een weekje naar de enclave Oecussi. Tot later. Geen telefoon, geen berichten mogelijk vanuit Viqueque!

Eerste bericht uit Oost Timor vanaf 12-03-'00

Daar staan we dan met ons twee‰n in Oost Timor. Wat kun je met twee mensen, als je om je heen kijkt naar wat er allemaal opgebouwd moet worden? Het zal weinig zijn, maar net als in Nederland waar we denken dat het van belang is onze stem te laten horen, geldt dat ook voor Oost Timor. Voor mij is het de derde keer dat ik in Dili aankom, het verschil met vier maanden geleden is groot. Was toen net het eerste eethuisje open, nu zijn er tientallen, bijna allemaal gericht op de 'buitenlanders'. De prijzen zijn er dan ook naar. Ook zijn er weer winkeltjes in het straatbeeld van Dili en veel producten zijn nu weer verkrijgbaar. De eerste gebouwen zijn opgeknapt en het UN bestuur is uitgebreid. Maar intussen is de werkloosheid enorm, nemen spanningen toe en ligt het grootste deel van de stad nog steeds in puin. Een opvallende verandering zijn de nieuwe taxi's. Er zijn er veel en het zijn over het algemeen vrij nieuwe, middenklasse auto's. Dit soort auto's zijn voor het eerst in Oost Timor aanwezig. Er gaan geruchten de ronde dat verschillende militieleden zijn teruggekeerd.
Samen met het feit dat het grootste deel van de bevolking werkloos is en dus geen inkomen heeft kan dit leiden tot verder oplopende spanningen.
Daarbij komt dat het huidige bestuur van UNTAET door velen ervaren wordt als de volgende in het rijtje van de van buiten komende 'overheersers'. Weinig Timorezen hebben het gevoel dat UNTAET iets met hen te maken heeft. UNTAET belooft transparantie maar de meeste Oost-Timorezen krijgen geen hoogte van wat UNTAET doet. Onlangs bedankte een UN'er om deze reden voor zijn baan bij UNTAET. UNTAET en CNRT leggen als overgangsregering de onomkeerbare basis, zij bepalen welke nieuwe bestemming ex-Indonesische gebouwen krijgen, wat gebeurt er met land dat van het Indonesische bestuur was. Er is zelfs een Dili Dive Club uit de grond gestampt terwijl het merendeel van de bevolking geen rooie cent heeft. Australische reconstructiebedrijven zijn de grote investeerders en Timorezen worden zeer laag uitbetaald. De toekomst lijkt niet direct in handen van de Timorezen te liggen. De twee werelden worden aardig ge‹llustreerd door de hotelboot 'Olympia' met airconditioning, bar, disco, enz. die vooral gebruikt wordt door UNTAET personeel, en door de ervoor liggende uitgebrande gebouwen en stalletjes waar mensen proberen wat eten te verkopen. Tussen deze twee werelden een overdekte loopbrug met dubbele bewaking van securitybedrijf Chubb. Deze eerste week in Oost Timor zijn we in Dili en bezoeken we vooral de Oost Timorese mensenrechten NGO's, waarvan we denken dat wij iets met hen kunnen en zij met ons. Algemeen worden de NGO's op dit moment opgezet door studenten en jongeren waarvan de meesten de laatste jaren in Indonesi‰ gestudeerd hebben en daar actief waren in studentenverzetsbewegingen als Renetil. Duizenden studenten konden na de volksraadpleging niet meer terug of zijn door Indonesi‰ het land uitgezet. De meeste van hen zitten nu in Dili. De laatste maanden is er een enorme groei van NGO's, er komen er wekelijks, er zijn er inmiddels 92 geregistreerd. De NGO's kunnen via UNTAET een gebouw huren. Wat er met die opbrengst van huur gebeurt is hen onbekend. Onder de NGO's is er een grote wil om het land op te bouwen maar wat zich enigszins wreekt is dat alles tegelijkertijd op hen afkomt: de noodzaak van educatie aan de bevolking, de wederopbouw, traumaverwerking, toekomstige bestuur, vorming van politieke partijen en de noodzaak van controle op UNTAET. Plus de van buitenaf komende invloeden (Wereldbank, internationale NGO's, bedrijfsleven).
Dan komt daar ook nog bij het opbouwen van de eigen NGO en het mensgebrek om ook buiten Dili actief te zijn. Het NGO-werk is namelijk "urban-concentrated', meer dan de helft van de NGO's zijn operationeel in Dili. Een ding moet gezegd worden, het aan de Amerikaanse overheid gelieerde fonds USaid heeft een positieve invloed qua materiele steun aan nationale NGO's: het beslist in enkele weken over aanvragen en is vrij soepel. De meeste NGO's hebben nu dan ook computers, laptops, printers en motoren of een auto. En dan uiteraard overal propaganda stickers waarop twee handen geschud worden, die US en Oost Timor. In Dili hebben we gelogeerd in het huis waarin mediagroep Kdadalak met de bladen Lalenok en Talit@kum is gevestigd. In hun kantoor, een ruimte van zo'n zes bij acht meter staan vijf nieuwe (Compaq) computers, een kleuren (Lexmark) printer en een kopieermachine (alles gekregen van USaid). Dag en nacht zitten er mensen te typen of te vergaderen en kinderen - plus ouderen - spelen computerspelletjes. Een spel waarin een tank zoveel mogelijk tegenstanders kapot moet schieten .

In deze eerste week hebben we uitgebreid gesproken en gediscussieerd met: Renetil (de al langer bestaande studentenverzetsbeweging) Yayasan Hak (mensenrechtenorganisatie) CDHTL, Oost Timorese Mensenrechten Comite Lalenok/Talitakum, mediagroep Kdadalak Fokupers (vrouwenrechtenorganisatie) Sahe Liberation Centre Radio Falantil Impettu (studentenvakbond/focus o.a. op arbeid) ETSC, Oost Timorese Studenten Gemeenschap FFSO (mensenrechtenorganisatie, wederopbouw Oecusi) Commissie Justitia et Pax Een gesprek met ET Wave, vrouwenrechtengroep, volgt nog.

De kloof tussen deze groepen en de CNRT top is groot. Een van hen drukte het zo uit 'De oude strijders moeten leren dat hun tijd voorbij is en dat een nieuwe generatie aan treedt'. De strijd die zij voerden is een andere dan die wij buiten Oost Timor en in de steden binnen Oost Timor gevoerd hebben". Het steekt ook dat de jongeren het gevoel hebben de laatste jaren de meest offers te hebben geleden (vele zijn omgekomen of hebben gevangen gezeten in tegenstelling tot de guerrilla in de bergen) terwijl hun inbreng momenteel veel minder is dan de CNRT. De kloof wordt ook duidelijk in de geheel verschillende gevoelens over Portugal en Portugees als nationale taal of de invoering van de Portugese escudo als nationaal betaalmiddel. Ook het imago van Xanana is aan het afbladderen en velen vragen zich af wat het nu wordt wat Xanana betreft: een boven de partijen staand onafhankelijk persoon, of weet hij zich niet los te maken van zijn oude 'kameraden' , hij is tenslotte nog steeds president van de CNRT. En blijft hij het opnemen voor de 'gewone' Timorees of wordt hij ingepalmd door 'de groten'. Enkele van de studenten vragen zich ook af namens wie de CNRT nu en de volgende jaren spreekt. Ze is niet gekozen en ook Xanana is niet de door het Timorese volk gekozen president. Ondertussen worden wel allerlei beslissingen genomen door UNTAET waar de CNRT in gekend is als een vertegenwoordiger van de Oost Timoresen.

Het aantal contracten dat afgesloten wordt met bedrijven van buiten Oost Timor neemt toe en ook het bedrijfsleven probeert van buiten Oost Timor haar toekomst op te bouwen. De kaarten worden nu geschud en speculanten en zakenlieden proberen hun belangen op te bouwen in bijvoorbeeld een toekomstige toerisme-industrie, uitgaansgelegenheden en ontginning van grondstoffen. Een rapport van George Aditjondro met als titel 'From Jakarta's colony to a global capitalist outpost' beschrijft dat proces uitstekend. Via netwerken worden contracten voor de toekomst getekend. Veelal zijn er geen of, is het onduidelijk of er Oost Timorese partners zijn (met uitzondering van een aantal handige zakenlieden die ook al vroeger actief waren en op tijd van kleur veranderd zijn). Bij het aannemen van Oost Timorees personeel is er geen sprake van arbeidsrechten (dit geldt ook voor Timorees personeel bij UNTAET en Internationale NGO's). Er wordt bijvoorbeeld meestal meer dan acht uur per dag gewerkt, overuren worden niet uitbetaald en er zijn nauwelijks veiligheidsvoorzieningen. Asbest wordt zonder bescherming van het lichaam van de dakspanten afgehaald en gebroken, kinderen spelen op die asbesthopen. De internationale wereld in Timor kent die gevaren maar doet daar niets aan voor de Timorezen. Er zijn gevallen bekend waarbij Australische aannemers of bedrijven $20 tot $25 per dag aan personeels kosten doorberekenen terwijl ze maar $5 per dag uitbetalen aan het Timorese personeel.

Tot zover Dili. Als we terug zijn in Nederland zullen we een verslag van de verschillende gesprekken uitwerken. Dinsdag 21 maart vertrekken we voor een week of twee naar Viqueque. We hebben aan een aantal NGO's het voorstel gedaan om te onderzoeken of het mogelijk is een gezamenlijk mensenrechten-en civil society centrum op te zetten in Viqueque.
In ieder geval reageren Yayasan Hak, CDHTL, Fokupers, Renetil, Justitia et Pax, Sahe positief. We zullen met hun contactpersonen in Viqueque nader overleggen. Gesprekken met de Human Rights Affairs van UNTAET en UN Development Program bevestigden eveneens de noodzaak van 'non urban concentrated' mensenrechtencentra. Na onze terugkomst uit Viqueque beleggen we een bijeenkomst in Dili en bestuderen we met de NGO's of het een en ander haalbaar is. Op 3 april is er in Uatulari (district Viqueque) een bijeenkomst georganiseerd door Fokupers voor 150 weduwen en wezen waar we ook proberen heen te gaan. Daarnaast zijn we door een mensenrechtenclub uit de enclave Oecussi gevraagd daar heen te komen. Er is daar nog steeds bijna niets, geen elektra, alleen generatoren voor UNTAET/CNRT, geen watersysteem (de hele enclave is zo goed als met de grond gelijk gemaakt) en de situatie is bedreigend doordat het gehele gebied omgeven is door West Timor en zo gemakkelijk te infiltreren door militieleden. In Oecussi bevinden zich ook enkele massagraven.
Verder is het zoals altijd elke dag warm en word je elke dag weer vriendelijk onthaald door de Timorezen, open blikken, interessante vraaggesprekjes.

Groeten, Ed en Rens