IKEA krijgt de rode kaart!

De vorig jaar ontruimde Kalenderpanden waren het slachtoffer van torenhoge huizenprijzen en een falende gemeentepolitiek. Twee maanden later deelde de stadsredactie van NRC Handelsblad mee de huur van haar kantoor aan de Paleisstraat niet langer op te kunnen brengen. Wat is er aan de hand dat zelfs de NRC, toch geen liefdadigheidsinstelling, de binnenstad uit 'gedrukt' wordt?

De torenhoge grondprijzen maken duidelijk dat er in Amsterdam mensen en bedrijven zijn die teveel geld te besteden hebben. Voor een deel kan dit toegeschreven worden aan het grote aantal buitenlandse investeerders dat Amsterdam aantrekt. In 1999 vestigden zich in Amsterdam 94 buitenlandse bedrijven, voornamelijk uit de VS en Japan.
Dit tot volle tevredenheid van de Amsterdamse wethouder van Economische Zaken, Pauline Krikke. Zij is degene die zich bij uitstek inspant om Amsterdam aan te prijzen. Een promotietrip met een dertig-koppige delegatie naar Californië om Amsterdam als 'Cybercity van Europa' op de kaart te zetten, is bijvoorbeeld onderdeel van haar campagne. De Amerikaanse computergigant Cisco werd in ieder geval over de streep getrokken. Het Europese hoofdkantoor zal in Amsterdam Zuidoost gevestigd worden. Hiermee is een bedrag van 350 miljoen gulden gemoeid. Dit maakte Cisco voor korte tijd recordhouder, tot het werd gepasseerd door een consortium met onder andere ING-Vastgoed dat voor 500 miljoen gulden het World Trade Center op gaat knappen. Inmiddels heeft een combinatie van ING-Vastgoed en ABN-AMRO aangeboden de hele Zuidas voor twee miljard gulden te kopen.
Dergelijke duizelingwekkende bedragen geven aan dat het Amsterdam voor de wind gaat. Zozeer zelfs dat er al van een 'tweede gouden eeuw' wordt gesproken. De enorme kapitaalinjectie verandert de stad echter ingrijpend. De schaduwzijden hiervan zijn nog maar nauwelijks onderwerp van discussie of beleid. Sterker nog, het beleid rondom de vestiging van de nieuwe bedrijven zelf is nog steeds een schimmige aangelegenheid.

Historisch decor

 In het tijdperk van de globalisering hebben internationaal opererende bedrijven die een nevenvestiging willen openen dankzij de toegenomen communicatiemogelijkheden een ruime keus. Een kantoor dat de belangen van het bedrijf in Europa moet gaan behartigen kan in principe overal gevestigd worden. Landsgrenzen zijn daarbij van weinig belang. Wel kunnen bepaalde regio's of steden de voorkeur genieten. Het zijn dan ook vooral steden die tegen elkaar opbieden om de nieuwe vestiging binnen te helen.
Amsterdam heeft begrepen dat de stad zichzelf actief internationaal moet profileren wil het kans maken de begeerde grote investeerders binnen te halen. Naast een aantal factoren als grondprijs en bereikbaarheid is vooral de vraag of de managers van het bedrijf zich in de nieuwe vestigingsplaats thuis voelen van belang. Want de top van het bedrijf wordt in de regel niet in het land van bestemming geformeerd, maar is onderdeel van een internationaal georiënteerde klasse van managers die zich in Kaapstad of Rio evengoed thuisvoelt als in Londen of Amsterdam, zolang hij prettig kan wonen in een stad met voldoende culturele voorzieningen.
Amsterdam presenteert zich internationaal als een stad waar culturele voorzieningen van internationaal formaat gemoedelijk samengaan in het decor van een historische binnenstad. Om dit beeld te benadrukken sponsort de gemeentelijke dienst Economische Zaken onder andere de Sail, de Floriade en het keurige Grachtenfestival voor klassieke muziek.
Voor bedrijven die belangstelling tonen voor Amsterdam als mogelijke vestigingslocatie wordt dit repetoir met een aantal meer zakelijke lokkertjes uitgebreid: belastingvrijstellingen voor bedrijven, belastingverlaging voor buitenlandse werknemers en een aantrekkelijk arbeidsklimaat met beperkte loonstijgingen en het laagste aantal 'stakingsdagen' in Europa.


Belastingparadijs

De gemeente belooft hiermee niets teveel. Voor de echte kapitaalkrachtigen is Nederland inderdaad een belastingparadijs. Wie dacht dat brievenbusfirma's voorbehouden zijn aan de Antillen heeft het mis: talloze bedrijven waaronder IKEA, het electro-installatie-concern ABB en de Rolling Stones zijn (via een stichtingconstructie) statutair in Amsterdam gevestigd zonder er daadwerkelijk kantoor te houden.
Betreft het een serieuze gegadigde dan is men bovendien ook bereid om na te denken over maatwerk voor de nieuw te vestigen bedrijven in de vorm van 'aanjaagsubsidies', het aanleggen van extra infrastructuur en parkeergelegenheid of het afsluiten van een gunstig erfpachtcontract.
Hoewel aan de orde van de dag, is hier geen sprake van een uitgesproken gemeentebeleid. Over de wijze waarop men buitenlandse investeerders binnenhaalt is nooit een discussie in de gemeenteraad geweest, laat staan over de gevolgen van deze investeringen. De invloed van de gemeenteraad beperkt zich tot het goedkeuren van erfpachtcontracten die als hamerstukken door de raadsvergaderingen heen gejaagd worden.
Door het steeds verder terugtreden van de overheid is ook de controlerende functie van de raad uitgehold. Het is immers weinig zinvol te controleren als er geen middelen meer zijn om te handhaven. Het gemeentelijk grondbedrijf is geprivatiseerd en kan nog slechts in grote lijnen aangestuurd worden. Bestuurders zijn managers geworden die de stad zien als een onderneming die uit louter renderende onderdelen dient te bestaan.


Uitgehold

De keuze om mee te willen concurreren in de wereld van grote bedrijven, mondiale netwerken en snelle geldstromen stelt haar eigen eisen aan de opstelling van de overheid. Zo wordt er ook in kringen van het bedrijfsleven over gedacht. John Chambers, topman van CISCO: ,,De overlegcultuur kan niet snel genoeg inspringen op de veranderingen in de wereld. Tegen de tijd dat de grote massa begrijpt wat er gebeurt, is het te laat. Voor snelle veranderingen hebben zowel landen als bedrijven een charismatische leider nodig.''
Een overheid die niet mensen maar bedrijven als uitgangspunt van haar beleid neemt, zal gezien de snelle veranderingen in de mondiale economie flexibel en doortastend op moeten kunnen treden. Dit staat op gespannen voet met de manier waarop de traditionele democratie is ingericht.
Dat het Amsterdamse bestuur deze omslag al heeft gemaakt, blijkt wel uit de manier waarop de stadsdelen - ooit geïntroduceerd met het argument het bestuur dichter bij de burgers te brengen - uitgerangeerd worden. Het is meerdere malen voorgekomen dat de centrale stad de vestiging van een groot bedrijf doordrukte terwijl het betreffende stadsdeel hier overwegende bezwaren tegen had, bijvoorbeeld omdat het bedrijf bij voorbaat aangaf geen bijdrage aan het welzijn in het stadsdeel te willen leveren. De rol van de stadsdelen wordt zo uitgehold en teruggebracht tot straten vegen en vuil ophalen.
Het nieuwe besturen is dus blijkbaar niet geschikt voor democratische controle. Voor de lobby van de betrokken bedrijven geldt dat uitdrukkelijk niet. Zij schuiven graag bij de vergadertafel aan om de overheid op allerlei manieren van 'advies' te dienen. Zo doet de makelaar die in de luxe appartementen in de Kalenderpanden bemiddelt, Boer Hartog Hooft, niet alleen in de handel in huizen. Ze ontwikkelt ook concepten en plannen voor de inrichting van de Zuidas. Als onderdeel van een internationaal opererend makelaarsnetwerk is het kantoor ook bij uitstek op de hoogte van de wensen van multinationals.


Bananenrepubliek

Internationaal opererende bedrijven vestigen zich graag in Amsterdam. Maar willen wij hen wel? De echte belanghebbenden doen het altijd graag voorkomen alsof grote investeringen goed voor iedereen zijn. Zo prijst een bananenrepubliek een nieuwe bananenplantage aan: er is 'eindelijk werk' voor de onderbetaalde bananenplukkers. De winst wordt vervolgens doorgesluisd naar een buitenlands moederbedrijf
In Nederland is het niet veel anders. Iedere investering die geld in het laatje brengt, wordt gelegitimeerd met het argument van extra werkgelegenheid. Maar wat heb je aan werkgelegenheid als vervolgens je woning onbetaalbaar wordt? Nader beschouwd blijkt de grote instroom van geld vooral verdeling en verdringing te brengen.
Deze deling tekent zich ten eerste af op de arbeidsmarkt. De top van de bedrijven wordt in de regel gerekruteerd uit managers die al langer binnen het bedrijf werkzaam zijn. Deze goedbetaalde banen worden dus niet in Amsterdam verdeeld, maar in New York, Tokio of waar het moederbedrijf ook gevestigd mag zijn.
Wel wordt er flink geprofiteerd door de vaak kleinere, toeleverende bedrijfjes. Snelle jongens en meisjes uit de reclame. Informatica of internetbranche maken momenteel furore en zorgen er met hun studio's voor dat bedrijfsruimte in de binnenstad onbetaalbaar is geworden.
De rest van de werkgelegenheid die grote investeerders met zich meebrengen zit voornamelijk in de onderkant van de arbeidsmarkt: schoonmaaksters, koeriers, datatypisten, enzovoorts.
Ook op de woningmarkt tekent zich een tweedeling af. De huizenprijzen zijn in Amsterdam fors gestegen. In het topjaar 1999 noteerde de Nederlandse Vereniging van Makelaars zelfs een stijging van 24,5 procent. Hoewel men voor een sociale huurwoning nog steeds jaren moet wachten en wat ruimere woningen zelfs voor tweeverdieners onbetaalbaar zijn, wordt er door particuliere bouwers bijna uitsluitend in de allerduurste segmenten gebouwd. Desondanks klagen buitenlandse investeerders nog steeds massaal over het tekort aan woningen voor hun werknemers. De suggestie om dan zelf maar aparte wijken voor het hoger personeel aan te leggen is al meermaals gedaan.
Alleen de VVD is tot nog toe een discussie aangegaan die betrekking heeft op de gevolgen van het toegenomen aantal buitenlandse investeerders. Aangezien er een tekort is aan dure woningen voor buitenlandse werknemers werd voorgesteld hier een deel van de sociale woningvoorraad aan op te offeren: mensen die echt wat in de stad te zoeken hebben moeten immers meteen aan de slag kunnen.


Sponsoring

Maar het is niet alleen de instroom van geld en hoge inkomens die het leven in Amsterdam moeilijk maken. Het is ook de houding van de bedrijven zelf die er voor zorgt dat de stad een steeds gedeelder karakter krijgt.
Hoewel veel nieuwkomers de publieke en culturele voorzieningen in Amsterdam van belang vinden, zijn er maar weinig die vervolgens ook van plan zijn hierin te investeren. Wat er wel in Amsterdamse voorzieningen geïnvesteerd wordt, is meestal een verlengde van het bedrijfsbelang.
Zo sponsort CISCO de internationale school, voor de kinderen van de nieuwe topmanagers, en riep zij de CISCO Networking Academy in het leven. Met de bedoeling om zich in de toekomst van voldoende gekwalificeerd personeel te kunnen voorzien biedt deze instelling middelbare scholen geld en programmatuur aan voor de informaticalessen. De scholengemeenschap Esprit-Berlage en het Christiaan Huygens College mochten als eerste meedraaien in het pilot-project van deze door wethouder Krikke geadviseerde instelling.
Dergelijke particuliere initiatieven, waarbij voor eigen werknemers voorzieningen gerealiseerd worden waarin de overheid niet voorziet, zijn een voorbeeld van de tweedeling die grote buitenlandse investeerders met zich meebrengen. Goed verzorgde voorzieningen voor hen die zich onder de vleugels van een kapitaalkrachtig bedrijf bevinden en een minimale, door de overheid verstrekte voorzieningen voor hen die voor het bedrijfsleven uitwisselbaar zijn.

Moratorium

De gemeenteraad, die haar blikveld heeft laten beperken tot het aanschaffen van straatmeubilair, knort van tevredenheid. Voor politici lijken hun toegenomen budgetten nu nog een feest waar je de luxe bestrating en nostalgische lantaarnpalen voor kunt kopen die Amsterdam een Anton-Pieck achtige historische sfeer geven.
Maar met het oppoetsen van decorstukken is de zaak niet afgedaan. Het centrum van de stad is onbetaalbaar geworden, wonen en cultuur worden de stad uitgedrukt. Alleen grote winkelketens en dure speciaalzaken kunnen zich nog handhaven. Het is elite- of massacultuur, voor andere vormen die niet bij voorbaat het hoogste rendement willen behalen is geen ruimte. Wij weigeren een stad te accepteren die alleen wordt ingericht op basis van de koopkracht van de meestbiedende. Weg met de multinationals, hun geld brengt ongeluk.
Het enkel op economische groei gebaseerde gemeentelijke beleid heeft de stad al genoeg gekost. De Kalenderpanden waren slechts een van de vele slachtoffers van deze politiek. Het is hoog tijd voor:

• Teruggave van de Kalenderpanden
• Het instellen van commercie vrije zones
• Een gemeentelijk beleid dat ruimte biedt aan de uiteenlopende groepen mensen die in Amsterdam wonen.
• Betaalbare woningen en bedrijfsruimten.

uit de Ravage nr 4 www.antenna.nl/ravage