Niet het einde der ideologieën of het einde der tijden lijkt aangebroken maar eerder lijken we af te stevenen op het einde van de moderne beschaving. 

Ed Hollants 

Autonoom Centrum 22-05-2004

Voor publicatie in het volgend nummer van Buiten de Orde iets aangepast op 29-09-2004

Dagelijks worden we met nieuws geconfronteerd dat lijkt voort te komen uit een moderne wereld waar vormen van barbarisme troef zijn. Mensenrechten, internationaal recht, oorlogsrecht, democratie, het lijken allemaal zaken uit het verleden. Het nieuws heeft niet alleen betrekking op de praktijken van terreurgroepen of, zoals voorheen, op misstanden in landen met dictators als Idi Amin, Mobutu, Saddam Hoessein of een apartheidsregime in Zuid-Afrika. Nee, tegenwoordig in het nieuws zijn die landen, die prat gaan op een christelijk joodse beschaving. Een beschaving die de Verlichting mogelijk maakte waarvan gesteld wordt dat daarmee de meest humane samenleving ooit is ontstaan. Het verschil tussen zelfmoordaanslagen van Hamas op burgerdoelen, executie door het afsnijden van de keel als van de Amerikaan Nicholas Berg, op video vastgelegd, de aanslag van Al Qaeda in Spanje, de praktijken van het militaire VS optreden in Irak, Afghanistan, Guantanamo Bay en de Israëlische praktijk in de Bezette Palestijnse Gebieden, wordt steeds kleiner. Het nog bestaande verschil hangt meer af van de middelen die één van de partijen ter beschikking heeft dan dat er een verschil is in morele waarden of beschaving.

Godsdiensten of religieuze overtuigingen zijn een belangrijke inspiratiebron geweest voor het vormgeven van bestaande beschavingen. Er is weliswaar sprake van kruisbestuiving en overlap tussen de verschillende beschavingen maar je kunt globaal een indeling maken. In de conflicten in het Midden Oosten en de strijd tegen het terrorisme zijn er drie van belang: de christelijke beschaving, de joodse beschaving en de Islamitische beschaving. Deze drie lijken momenteel in de greep van extremisten en in crisis. De christelijke religie speelt in de VS vanouds een zeer belangrijke rol speelt. De Bush-regering die voor een groot deel steunt op de neo-conservatieven haalt haar inspiratie voor een belangrijk deel uit het fundamentalistische christendom. De buitenlandse politiek die gevoerd wordt komt niet alleen voort uit een economisch neo-liberaal beleid, maar men heeft ook een missie voor ogen: er is een beschavingsoorlog richting Islam ingezet. Het Midden Oosten moet 'gedemocratiseerd' worden, hetgeen vooral betekent dat er de religie van de vrije markt gevestigd moet worden. De joodse religie is door de staat Israël grotendeels toegeëigend alsof beide identiek zijn, waardoor er een grote druk op joden waar dan ook ter wereld ligt om Israël te steunen. En omgekeerd wordt een strijd tegen Israël een strijd tegen joden. De Israëlische maatschappij inclusief links is momenteel geheel gegijzeld door het politiek joods fundamentalisme. In de Islamitische wereld spelen zich gelijksoortige taferelen af. De Islam wordt door velen gezien als een belangrijk ijkpunt tegenover het globaliserende kapitalisme maar is steeds meer in de greep van extremisten zoals in Palestina, Afghanistan, Tsjetsjenië en Irak. En dan hebben we natuurlijk veel terreuraanslagen onder het verzamelkopje Al Qaeda als moderne uiting van globalisering en netwerken in deze tijd. De liberale en humane stromingen binnen de religies lijken vergeten te worden en over en weer zijn het de extremisten die op elkaar reageren ten koste van grote delen van de bevolkingen. De strijd gaat vooral tussen de rechtse fundamentalistische christenen en rechtse fundamentalistische joden, die elkaar gevonden hebben in hun afkeer en demonisering van de Islam, en de fundamentalisten van de Islam. Er is sprake van een polarisering die nuancering en alternatieven moeilijk of zelfs onmogelijk maakt. Wat overblijft is een zwart wit denken die haar stempel drukt op de huidige wereld.

Het is onzin om te spreken over een botsing der beschavingen als geheel; in grote lijnen delen mensen overal dezelfde behoeftes zowel materieel als immaterieel.

De winst van de Verlichting is dat in de ook wel genoemde Westers beschaving sprake is van een scheiding van kerk en staat en een wettelijk vastgelegde  bescherming van het individu, burgerrechten en mensenrechten. Juist op deze winst wordt nu steeds vaker inbreuk gedaan.

Juist de leiders die zich het meest beroepen op een hoogstaande beschaving helpen de humanitaire waarden van de beschaving om zeep. Nadat met de aanloop van de oorlog in Irak de internationale samenwerking via de VN, die toch al veel te lijden had door de Veiligheidsraad met haar vele veto's van voornamelijk de VS, met goedkeuring van Nederland bij de vuilnisbak is gezet, zijn nu Internationale verdragen zoals de Conventie van Genève aan de beurt (dit uithollen en feitelijk overboord zetten van verdragen is toch al jaren in de mode zoals bijvoorbeeld ook het Vluchtelingenverdrag laat zien). Rumsfeld verklaart over deze Conventie wat betreft de 'verhoortechnieken' (o.a. slaaponthouding) van de VS toegepast op Iraakse gevangenen, dat dit verdrag altijd al verschillend geïnterpreteerd wordt en dat wat hem betreft er geen sprake is van een inbreuk op het verdrag. Over het zonder proces vasthouden in Guantanamo Bay van door de VS in Afghanistan opgepakte en ontvoerde Islamieten, zegt de VS-regering dat internationale verdragen tussen staten zijn afgesloten. Aangezien het hier gaat om internationale terroristen die niet aan een staat zijn verbonden, hoeven de verdragen niet nagekomen te worden, is de redenatie. Wat hier eigenlijk wordt gezegd is dat we mensenrechten niet zien als universele waarden die dan ook voor iedereen moeten gelden, maar dat het om een juridische afspraak gaat waar je technisch naar kijkt hoe die wel of niet te gebruiken zijn in je eigen belang. Opvallend is dat bij de aanloop van de oorlog het net andersom gold. Toen werd gesteld dat internationale verdragen te kort schoten voor een moreel te verdedigen oorlog tegen een brute dictator. Een ander voorbeeld is het platwalsen van huizen in voornamelijk Gaza. Amnesty International zegt in haar rapport van 18 mei 2004 dat al meer dan 3000 Palestijnse huizen in de Bezette Gebieden (waarvan 1800 in het vluchtelingenkamp Rafah ) door het Israëlische leger gesloopt zijn sinds het uitbreken van de tweede Intifadah. Amnesty noemt het een oorlogsmisdaad maar dat hoeft nog niet tot enig gevolg te leiden. Verder is in 2002 en 2003 10% van de landbouwgrond vernield in Gaza en zijn 226.000 bomen ontworteld volgens het rapport. Het wordt door de Israëlische regering slechts als een publicitair probleem gezien en niet als een mensenrechten of moreel probleem. De Israëlische regering verklaart over het slopen van de huizen dat dit gebeurt 'binnen de volledige naleving van het internationaal recht'. De laatste tijd gaven ook steeds meer koelbloedige moorden op burgers te zien door zowel Israël als de VS. Bij een bruiloft in het gehucht Mukaradeeb in Irak werd vanuit de lucht en door soldaten die het gehucht binnenvielen iedereen neergemaaid door kogels en raketten. Gevolg: 41 doden en talloze gewonden. In de Gazastrook werd door tanks en helicopters geschoten op een geweldloze demonstratie. Talloze getuigen en slachtoffers in ziekenhuizen hebben in beide gevallen hun verhaal verteld. De reakties van de VS en Israel zijn telkens eerst ontkennend, dan de schuld gevend aan terroristen en vervolgens een beroep op een technisch mankement, etc., etc.. Wie gelooft nog dat het ongelukjes waren? Dit kwam bovenop de walgelijke systematisch martelingen van Irakese gevangenen door de VS in de Abu Ghraib gevangenis. Later bleek dit in meerdere gevangenissen in Irak te gebeuren. Foto's waarop VS militairen lachend bij gedode Iraki's hun duim opsteken spreken boekdelen over de van bovenaf gecreëerde ruimte waar je normen en waarden naast je neer kunt leggen. Het zijn slechts recente voorbeelden in een rij waarin ook de executies van Palestijnen, het zonder proces vasthouden van Palestijnen door Israël, het zonder proces vasthouden van Islamieten die opgepakt zijn in Afghanistan door de VS en het niet bijhouden van aantallen burgerslachtoffers in Irak, terwijl de bezettende macht dit wel behoort te doen. Wat uit bovenstaande voorbeelden spreekt is een volledige minachting voor mensen die tot de andere cultuur, religie, beschaving behoren. Het kan dan ook niet anders dan dat dit uit racistisch superioriteitsdenken gebeurt. Van hetzelfde zijn de fundamentalistische Islamieten te betichten. Mensenrechten en internationale verdragen worden naar willekeur ingezet als drukmiddel om politieke en economische belangen te bevorderen (bijvoorbeeld de volstrekt belachelijke economische blokkade van Cuba door de VS) of juist aan de kant gezet (Guantanamo Bay of het niet erkennen van de VS van het Internationaal Strafhof te Den Haag). We bevinden ons nu in een proces waar argumenten gezocht worden om in het geval van terrorisme een uitzondering te maken op de meest wezenlijke rechtsbescherming en burgerrechten waar onze 'beschaving' op gebouwd is.

Hoe lang duurt het nog voordat bijvoorbeeld Rumsfeld of een van de neo-conservatieven ideologen gaat zeggen dat de bescherming van mensen- en burgerrechten doorgeslagen zijn als resultaat van de door hen verfoeilijkte jaren zestig? Ook in Israël is een discussie gaande wat betreft mensenrechten versus terrorisme bestrijding. Het één en ander vergt binnenlands zijn tol. De ingevoerde Patriot Act in de VS is een wezenlijke inbreuk op een van de fundamenten van de VS, de Bill of Rights. In Nederland wordt er ook langzaam aan de burger- en mensenrechten geknabbeld.. Om extreme middelen, die als oorlogsmisdaden te omschrijven zijn, toch toe te kunnen passen wordt gezocht naar legitimatie en bijval van de bevolkingen. Dit gebeurt vooral door op angst in te spelen (angst voor terrorisme) en de onveiligheid te benadrukken. De tegenstander wordt gedemoniseerd evenals zijn ideeëngoed (de Islam).Tevens wordt een oorlogssituatie in stand gehouden waarmee uitzonderingssituaties mogelijk worden. De nieuwe oorlog vergt speciale middelen. De kans is groot dat hierdoor extreem rechtse en nationalistische krachten in de kaart gespeeld worden. Angst, instabiliteit en onzekerheid zijn juist ook de effecten die terrorisme probeert te bewerkstelligen. En zo is de cirkel rond. Men houdt elkaar in de greep. Vooral in Israël is dit proces waarneembaar, waarbij de oorlogssituatie gebruikt wordt om het uiteindelijk doel: het etnisch zuiveren van een zo groot mogelijk deel van 'groot Israël' mogelijk te maken. Maar ook de VS in haar strijd tegen het terrorisme heeft bovenstaande kenmerken. Voor de VS gaat haar goddelijke missie prima samen met het streven naar hegemonie, zakelijke belangen en de beheersing van olie.

Natuurlijk is het een en ander niet nieuw. Israël martelt Palestijnse gevangenen, schendt internationale verdragen en pleegt oorlogsmisdaden al sinds haar bestaan. Er is de laatste maanden echter sprake van een opeenstapeling van oorlogsmisdaden begaan door het Israelische leger in Gaza die een herhaling lijken van misdaden begaan bij de invallen in Jenin en Nablus, ongeveer twee jaar geleden. Slechts papieren veroordelingen volgden toentertijd.

Ook de VS kent in dit soort zaken ook een lange geschiedenis zoals bijvoorbeeld in Zuid-Amerika, Midden-Amerika en Vietnam. Er is een lange lijst van militaire inmengingen van de VS.

Er zijn wel verschillen met tegenwoordig. Door de massamedia en de globalisering staat iedereen er nu met zijn neus boven op en is zich er vaker van bewust wat er gebeurt. Vooral beeldmateriaal is veel sneller te verkrijgen. We leven in een cultuur waar beelden van enorm belang en invloed zijn. Alles wat we doen kunnen we vastleggen per digitale video of foto en per e-mail verzenden of op cd-rom vastleggen. Mobiele telefoonbedrijven adverteren met de mogelijkheid om met je mobiele telefoon elk facet in je leven vast te leggen op foto en direct te versturen. De Amerikaanse soldaten doen dit dan ook en versturen het naar familie en vrienden. Zelfs als je aan martelingen meedoet is het de gewoonste zaak dit op foto of video vast te leggen. Hier wreekt zich een tv-cultuur waar uiterlijkheden en vorm belangrijker zijn dan inhoud. Propaganda en communicatie het wordt met beelden bedreven juist om de kracht van de overtuiging ervan. De misleidende werking kan groot zijn denk bijvoorbeeld aan de 'schone' oorlog voorgesteld met filmpjes van de 'precisiebombardementen'. Nu we de martelingen kunnen zien op een groot aantal foto's heeft dit een veel grotere impact dan dat het bij een geschreven verslag was gebleven. Hetzelfde gaat op voor het gebeuren in Gaza het zien op TV van de vernielingen, de doden en gewonden in bewegende beelden geeft een veel sterkere reactie dan een krantenbericht met één foto. Het is niet voor niets dat de VS vooral geen filmende journalisten als pottenkijkers wil bij een oorlog. Slecht geselecteerde embadded journalisten kunnen meer naar het front.

Een ander verschil met voorgaande conflicten is dat bij Irak sprake is van een grootschalig conflict dat het nieuws in haar greep heeft. Door velen wordt gezien dat wat er in Irak en in de Palestijnse gebieden gebeurt verband houdt met toenemend terrorisme en fundamentalisme elkaar en dat dit voelbare effecten ook in eigen straat kan krijgen. Ook de reactie van betreffende regeringen (de VS, Israël) op mensenrechtenschendingen, die er niet een is van afkeur, maar eerder van goedpraterij, speelt een rol. Als laatste is er duidelijk een toename in zowel ernst, regelmaat en openheid van mensenrechtenschendingen door zich democratische noemende landen als Israël en de VS.

Dat we dubieuze oorlogshandelingen, onthullingen over martelingen of executies dezelfde dag nog op TV zien of zelfs enige minuten na het gebeuren via Internet lezen of zien kan onmiddellijke druk opleveren op een regering in kwestie. Het zelfbeeld van een beschaafde samenleving wordt gekwetst. Echter enige dagen later is het nieuws weer verdrongen door ander nieuws en als betreffende regeringen via crisismanagement en gebruik van massamedia met technieken, alsof je een nieuw wasmiddel verkoopt, het enige dagen uitzitten lijkt het gevaar alweer geweken en kan gewoon door gegaan worden. Het gaat eigenlijk alleen om de bestrijding van de eerste opwelling van emoties. Er wordt op gegokt dat de bevolking het verder wel weer laat zitten. Door een brij van dagelijks elkaar weer tegensprekende berichten worden de eerste emoties afgestompt. Onderzoeken worden toegezegd die zo worden opgezet en pas uitkomen op het moment dat ze zo min mogelijk politieke schade kunnen berokkenen.

Misschien is wel hetgeen dat de grootste zorg baart dat een Bush gewoon zijn vier jaar kan volmaken ondanks een jarenlang opstapeling van blunders en dat hij voor lange tijd meer kapot heeft gemaakt dan welke van zijn voorgangers ook. Zijn Irak-beleid wordt per week bijgesteld en is niet anders te betitelen als wanbeleid en fiasco. Dat een Sharon met zijn verleden als oorlogsmisdadiger, zijn constante pogingen om elke kans op vrede om zeep te helpen en zelfs verwikkeld in een omkoopschandaal gewoon kan blijven zitten. Een zeker zelfreinigend vermogen in onze geroemde democratie is verdwenen. En wie kan nu nog wie iets verwijten als we allemaal vuile handen hebben?

Er blijkt dan wel uit diverse opiniepeilingen in Nederland en Europa dat vooral de VS en Israël als bedreiging gezien worden voor de wereldvrede maar zolang dit niet omgezet wordt in aktie en verzet of richting krijgt, verandert er niets. De burger voelt zich in de steek gelaten en mist structuren in de wereld om zich heen die gevoelens van medeleven en solidariteit een plaats geven. In de Islamitische wereld is nauwelijks openlijk verzet tegen terrorisme. Meer en meer komt de gehele Islamitische wereld in greep van extremen. Zowel interne en externe factoren zorgen ervoor dat zelfkritiek weggestopt wordt. Het verzet tegen eigen machthebbers, het ontbreken van een burgermaatschappij en de aanwezigheid van sterke tribale en familie banden, de geschiedenis van Westerse (gewelddadige) inmengingen, de huidige anti islamitische retoriek n het Westen, dit alles zorgt voor het zich afsluiten van (zelf) kritiek.

Het zou goed zijn als de Verlichting gebaseerd op de christelijke-joodse beschaving ook eens van haar minder plezierige kant bekeken zou worden. Juist het bewustzijn van deze kant kan zorgen dat de witte westerse mens opener met anderen kan omgaan in plaats van een misplaatst gevoel van superioriteit uitstraalt. De ontwikkeling van massavernietigingswapens en gebruik daarvan zoals chemische wapens in de eerste wereldoorlog en zelfs de atoombom op burgerdoelen in de tweede wereldoorlog, de talloze martelpraktijken en bewuste aanvallen op burgers zoals de VS in Vietnam, Frankrijk in Algerije of Nederland in Indonesië: het zijn maar een paar voorbeelden van een lange reeks. Dit is niet iets van eeuwen geleden maar vaak van niet meer dan vijftig jaar geleden. Hadden we toen dan geen hoogstaande beschaving? Of zijn het groeistuipjes op weg naar de vervolmaking van een project 'vooruitgang' en zitten we nu in de volgende fase? Trouwens de drie politiek-economische systemen die in de moderne tijd tot de meeste slachtoffers hebben geleid: Fascisme, Stalinisme en Kapitalisme komen alle drie voort uit de Westerse beschaving.

Het wordt tijd dat er een antwoord wordt gegeven op de steeds verder afglijdende ontwikkeling. Het kan gezocht worden in de overeenkomsten die binnen alle beschavingen liggen als solidariteit, samenwerking, geweldloosheid en verdraagzaamheid. Aan de andere kant in het herkennen erkennen van de negatieve uitingen binnen de beschavingen. Of de inspiratiebron van een beschaving een religie is of iets anders maakt niet uit. Het exclusief toeëigenen van humane eigenschappen door een beschaving is eigenlijk een vorm van racisme. Het is toch al moeilijk om beschavingen als afzonderlijke eenheden te beschouwen. De Islam is bijvoorbeeld ook van invloed geweest op de Europese beschaving. De huidige ontwikkelingen zorgen ervoor dat steeds meer Islamieten zich terugtrekken in de Islam omdat dit het enige eigene is waar het uitdijende globaliserende kapitaal geen invloed op heeft. Dit gebeurt binnen de Islamitische wereld zowel als in een land als Nederland bij Islamitische migranten. De Islam als inspiratiebron wordt hiermee een belangrijke kracht tegenover de negatieve gevolgen van kapitalisme, het witte superioriteitsdenken, de ontkenning en de uitsluiting. Het is een soort religieus nationalisme. Voor de meeste Islamieten betekent het echter geenszins een afkeer van democratie of mensenrechten. De negatieve terugtrekking moet omgebogen worden in een positieve erkenning van de Islam als inspiratiebron van velen die streven naar een humane samenleving. De openheid om elkaar te herkennen als mensen met de wil om te vechten voor een wereld van gelijkheid en solidariteit ongeacht of je Islamiet, Christen, Jood, Marxist, Anarchist of wat dan ook bent. Bin Laden, Bush, andere extremisten en de stromingen die zij vertegenwoordigen kunnen dan verdreven worden naar de rand van de samenleving. We moeten naar een globalisering van uitgangspunten vanuit de diverse inspiratiebronnen die leiden tot wat werkelijke beschaving betekent. Deze overeenkomst zullen ook hun vertaling moeten hebben in hoe we in deze wereld economie bedrijven. Misschien is zo’n benadering wel vruchtbaarder dan het denken in klassieke rechts-links tegenstellingen.

Ed Hollants

Autonoom Centrum

22 mei 2004