|
Enkele
gedachten over massamedia en geweld
door
Marc Pronk
*
22 juli 2001
*
Informatie- en actiecentrum Assata
Terwijl
de nasleep van de acties tijdens de Eurotop in het Zweedse Göteborg nog
doorgaat, begon op 20 juli de G-8 bijeenkomst in de Noord-Italiaanse stad
Genua. Behalve de leiders van de rijkste industrielanden, haar ordetroepen
en vele tienduizenden activisten is ook de media
massaal naar Italië afgereisd. Net als in Göteborg zien we ook nu
enkele klassieke doch betreurenswaardige patronen in hun werk. In
onderstaand artikel wordt achtereenvolgens ingegaan op de onderbelichting
van de inhoudelijke kant van de acties, en op de knieval die de meeste media
maken voor het geweldsmonopolie van de staat. Een monopolie wat op 20 juli
het eerste dodelijke slachtoffer onder de activisten eiste.
Het
is even een nieuwe mediahype: het groeiende verzet tegen de uitverkoop van
de wereld, tegen de globalisering van bovenaf. Veelal voorbijgaand aan de
wortels van deze beweging in de jaren '90 in bijvoorbeeld Mexico en India,
wordt algemeen de campagne rond de bijeenkomst van de
Wereldhandelsorganisatie (WTO) in 1999 in het Amerikaanse Seattle als een
handzaam begin aangemerkt. Tegen de 150.000 mensen uit alle windstreken, en
vanuit tientallen bewegingen en honderden organisaties, togen naar deze
Amerikaanse stad om een einde te eisen aan de macht van het grote geld. Het
daarop volgende rijtje met acties tijdens vergaderingen van IMF- en
Wereldbank, Wereld Economisch Forum, Europese Unie en dergelijke is
welbekend. Een enkele uitzondering daargelaten slaat de massamedia op twee
fronten de plank flink mis.
Glibberig
vlak
Allereerst
is daar het hardnekkige gebrek aan structurele aandacht voor de inhoud van
de protesten. Een eenzame poging daartoe loopt in de regel al snel stuk met
de constatering dat er vanwege het diffuse karakter van de beweging geen
sprake is van een werkelijk politiek program. Nog los van het feit dat het
hier in het Westen een tamelijk jonge beweging betreft waarbij de
inhoudelijke details nog vorm moeten krijgen, gaat deze constatering voorbij
aan iets wat juist de kracht van de beweging is. Brekend met de
centralistische organisatievormen uit de eeuw van verzuiling en Koude
Oorlog, verzamelen zich nu honderden groepen en organisaties op glasheldere
gemeenschappelijke standpunten. Het is precies deze autonomie der
deelnemers, zowel inhoudelijk als qua actievorm, die de sterke groei in de
laatste twee jaren deels verklaart.
Een
andere reden waardoor nauwelijks aandacht gegeven wordt aan de inhoudelijke
standpunten is de buitensporige fixatie van de media op de meest militante
activisten. Een goede, zelfstandig denkende
journalist zou dan in ieder geval het verhaal van de tienduizenden
vreedzame activisten proberen te achterhalen. Wat we echter eerder zien
gebeuren is een vooringenomen en sensatiebeluste media die, bijvoorbeeld in
de weken tussen Göteborg en Genua, zich hoofdzakelijk richten op
gewelddadige straatacties. Om aan de vooravond van de G8-top met nauwelijks
verholen teleurstelling te melden "dat er nog steeds geen rellen
zijn". Blijkbaar zijn spannende beelden, in de waan van de dag,
lonender dan de inhoudelijke achtergronden ervan. Het is waarlijk een
glibberig vlak tussen nieuws brengen en nieuws maken.
Wel
moet hier gezegd dat, na het gaan liggen van de ergste commotie over Göteborg,
inhoudelijke aspecten her en der elders alsnog een plekje vonden. Behalve in
de eigen media van de activisten, en op internet was ze in al haar
diversiteit terug te vinden in de vele ingezonden brieven, op
discussiepagina's en in de opiniebladen. Soms temidden van aansprekende 'human
interest'-avonturen en smeuďge actieverhalen viel te lezen over een
maakbare wereld, over verzet tegen de allesbepalendheid van het grote geld.
Mondjesmaat werd er ingegaan op de strijd voor een samenleving van onderop,
waar andere waarden gelden dan winst en concurrentie. Waar men probeert
inhoud te geven aan betere arbeidsomstandigheden, mensenrechten, lokale
democratie, een betere verdeling van zorg- en thuisarbeid, een duurzaam
milieubeleid. Ja, waar men werkt aan het behoud van onze planeet voor
toekomstige generaties. De diversiteit van deze strijd is werkelijk zo
divers als de 'nieuwe wereldorde' ons daartoe dwingt. Het is hierbij
inherent aan het gedecentraliseerde ontstaan van de beweging dat er geen 'one
size, fits all!'-oplossing, geen 'blauwdruk voor na de revolutie' klaarligt.
De verzetsbeweging kan slechts proberen abstracte slogans als solidariteit,
gelijkwaardigheid, duurzaamheid en zelfbeschikking in concrete voorbeelden
uit te werken en te knokken voor de ruimte hiervoor. De vertaling naar het
leven van alledag gebeurt, ook nu al, door lokale gemeenschappen, door
mensen zelf. Zoals Mahatma Ghandi ooit zei: "Alleen zij die kunnen
opbouwen, mogen afbreken".
In
een tijd waarin de WTO, zonder enige democratische controle, bezig is met
het schrijven van een mondiale grondwet waarin letterlijk alles gereguleerd
en naar economisch nut gewaardeerd wordt, is deze diversiteit niet
verwonderlijk. Mensen zijn heel goed in staat om een gezamenlijke vijand te
onderkennen, en middels internationale organisaties als PGA (People's Global
Action) om elkaar te informeren en te mobiliseren. Zodat Schotse
milieuactivisten en Nijmeegse kraaksters kunnen opstappen met Egyptische
feministen, Mexicaanse guerrilla's en landloze boeren uit India. Hier komt
nog bij dat, bijvoorbeeld in het geval van genetische manipulatie, de
oorzaak van verdere afhankelijkheid van het Zuiden ligt in de directiekamers
van agro-multinationals als Monsanto in het Noorden. Samenwerking, waarbij
zij de armoede en wij de rijkdom bestrijden, ligt dan voor de hand.
In
deze diversiteit ligt een groot stuk van de (groei)kracht van de beweging.
Voor de consolidatie en uitbouw van het verzet herbergt de diversiteit zeker
ook enkele valkuilen. Maar deze dienen onderwerp van debat te zijn ěn de
betrokken organisaties. Onderwerp van discussie tussen oprecht geëngageerde
mensen, en niet een gemakkelijk excuus om een ontluikende inhoud voortijdig
en van buitenaf de nek om te draaien.
Georganiseerde
rotzooi
Een
tweede punt waarop de meeste media hun vaak beleden onafhankelijkheid met
een korreltje zout nemen, is de nagenoeg unanieme onderschrijving van het
geweldsmonopolie van de staat. Dit monopolie dicteert dat een regering, en
zij alleen, het recht heeft geweld te gebruiken. Zowel tegen buitenlandse
actoren (oorlog) als tegen de eigen bevolking (repressie). Gelet op de
beeldbepalendheid van de massamedia behoeft het geen verbazing dat het
geweldsmonopolie in de samenleving breed geaccepteerd wordt. Voor het
afdwingen en instandhouden van haar monopolie heeft een staat een heel
(politioneel, justitieel en militair) scala aan middelen tot haar
beschikking; variërend van
gummiknuppel en gevangenissen
tot kernwapens en de doodstraf. Op basis van deze (zelfgemaakte)
wetten en wapens kan elke serieuze binnenlandse bedreiging als terrorisme
worden afgedaan. Dit terwijl de schade en de slachtoffers van staatsgeweld
ontelbaar veel groter zijn: denk alleen al aan de koloniale genocide en de
beide wereldoorlogen.
In
de praktijk van verzet rond een wereldtop leidt het geweldsmonopolie van de
staat er toe dat de demonstranten worden ingedeeld in 'goed' en 'kwaad'. Dit
onderscheid wordt overigens steeds vaker preventief gemaakt, en gebeurt puur
op grond van mogelijke verdenking van het gebruik van geweld. De poging
demonstranten onderling te scheiden gaat tegenwoordig zo ver dat zelfs
lichaambescherming door activisten als geweld wordt gezien. Ook je verweren
tegen politiegeweld geldt blijkbaar als een provocatie van de macht. De
tweedeling tussen 'goede en slechte' demonstranten vindt haar dieptepunt in
een ideologische vertaling. De activisten die zich aan de voorgeschreven
regels en route houden hebben wellicht nog een inhoudelijke boodschap, en de
activisten die (om wat voor reden dan ook) hun eigen plan trekken, willen
"slechts georganiseerd rotzooi trappen", zoals Wim Kok zei nadat
hij in Göteborg z'n luxe hotel had moeten verlaten. In dit klassieke spel
van verdeel-en-heers doen pers, politie en politiek niet voor elkaar onder,
en versterken elkaar aldus. Het is het beproefde mechanisme van
depolitisering en criminalisering wat heersers sinds mensenheugenis met
succes toepassen. Het zorgt voor een ordelijk, want sterk versimpeld,
wereldbeeld waardoor de burger rustig kan slapen. Vadertje staat houdt de
wacht.
Wat
is geweld?
De
werkelijkheid is echter een stuk gecompliceerder. Geweld is dan opeens alom
vertegenwoordigd, alleen wordt het zelden als zodanig benoemd. Denk aan
bloedige kickbox-wedstrijden, advertenties voor het leger, gewelddadig
kinderspeelgoed en de vele superhelden-tekenfilms en internet-games. Wat is
geweld immers anders dan het met kracht opdringen of afdwingen van een
onvrijwillige handeling of positie? Deze korte definitie maakt 'geweld' tot
een realiteit in de wereld van nu; niet persé goed of slecht maar alom
aanwezig. Geweld is altijd subjectief en kan slechts worden gewaardeerd als
het wordt bekeken in z'n totaliteit. Als ook de plegers, het doelwit, de
functie, de oorzaken en de aanleiding worden meegenomen. Wat is dan geweld?
Een molotov-coctail door een raam van McDonald's of de definitieve
ontbossing van het tropisch regenwoud? Rellen bij een WTO-top of die 30.000
kinderen die volgens een recent VN-rapport dagelijks sterven? Wat is geweld?
Politieke gevangen wiens onschuld al jarenlang bewezen is of een
willekeurige staatsgreep met hulp van de CIA? Stokken, stenen of traangas,
stroomstokken, politiekogels? Een trap in het kruis, vingers in de ogen of
een verkrachting? Wat is geweld? Onafhankelijkheidsstrijd of een paar
politionele acties? De internationale schuldenlast, mensensmokkel of de
honger die daartoe aanzet? Geweld veroordelen, bestrijden, begrijpen, plegen
of ondersteunen… Het heeft allemaal pas zin als we geweld in haar bredere
verband bezien.
Ook
het geweld bij het verzet tegen wereldbijeenkomsten als de G-8 kan niet
zomaar veroordeeld worden, moet in haar totaliteit bekeken worden. Zowel het
geweld van de politie, hetgeen puur en alleen dient ter afscherming van die
acht rijke mannen, als het geweld van sommige activisten hetgeen slechts een
reactie is op die bijeenkomst en de snode plannen die daar gesmeed worden.
Waar het geweld van de openbare orde dient ter bescherming van de
economische orde, is het geweld hiertegen te zien als een ontplofbare mix
van machteloosheid, woede en verzet.
Deze
mix dekt overigens niet alle uitingen van activistisch straatgeweld, nog
geeft zij naar mijn idee een vrijbrief daartoe. Niet alle geweld wordt
immers door oprechte activisten gepleegd. Bij iedere verstoring van de
openbare orde zijn politieagenten aanwezig die, vermomd in een
demonstrantenkloffie, vernielingen aanrichten en mensen hiertoe aanzetten.
Vaak ontpoppen deze agenten zich als ware provocateurs die trachten een
actie uit de hand te laten lopen, teneinde hard politieoptreden te
legitimeren en een 'slechte pers' te garanderen. De vechtpartijen die
tijdens de afgelopen bijeenkomst van de Wereldbank op 24 juni in Barcelona
plaatsvonden zijn hier een duidelijk voorbeeld van, wat voor de verandering
wel flink de voorpagina's haalde.
Daarnaast
is niet elke rel, elke vernieling zinvol. Directe actie is alleen dan
effectief als het ook direct verbonden kan worden aan de redenen om in
verzet te komen. Als het zonder veel moeite de dag erna bij de bakker aan je
buurvrouw kan worden uitgelegd. De bekende steen door de ruiten van een bank
en de McDonald's is wat dit betreft een klassiek symbool geworden, wat niet
vaak genoeg kan gebeuren. Maar vernielingen van kleine winkeltjes,
straatmeubilair, kunstvoorwerpen, bomen, ja zelfs van omstanders en
mede-activisten is wat mij betreft een zeer slechte zaak. Hierin zie ik
acties ten ondergaan aan een te hoog adrenalinegehalte en een, veelal
mannelijke, dadendrang die elk zicht op perspectief uit het oog is verloren.
De uitstraling van dit soort acties staat een verdere uitbouw van de
beweging dan ook danig in de weg.
De
19-jarige jongen die op 20 juli door de politie in zijn hoofd werd
geschoten, en vervolgens door een politiebus werd overreden, is een
slachtoffer van geweld. Hij heeft er niet zelf om gevraagd om doodgeschoten
te worden. En zelfs de pers en de politie hebben slechts hun rol gespeeld in
dit drama. Deze jonge activist is werkelijk het slachtoffer van de
machthebbers waartegen hij te hoop liep. Zij zijn de echte moordenaars. Hij
is het slachtoffer van een systeem waarbij een paar kleine, economische en
politieke elites de gehele wereld regeren. En waarbij de kloof tussen hen en
de volkeren, in Genua letterlijk gedicht met hekken, alleen maar groter is
geworden.
Illegaal
Verandering
van een samenleving, laat staan van een autoritaire orde, is altijd met
directe actie gepaard gegaan. Hoe fundamenteler de voorgestane verandering
hoe groter, heftiger en langduriger het verzet vaak was. De reacties op
zulke veranderingen, zowel in het verleden als tegenwoordig, worden altijd
beďnvloed door de eigen belangen. Het maakt immers nogal wat uit wie er
over de zweep praat, het paard of de voerman. Het is hierbij onvermijdelijk
dat dit verzet vroeger of later (deels) in een illegale fase terecht komt.
Wetten zijn niets anders dan een schriftelijke weergave van de heersende
machtsverhoudingen. Mensen die streven naar fundamentele verandering van
deze verhoudingen komen dus onheroepelijk in aanraking met de wet. Het is
een illusie om te geloven in de mythe van de onafhankelijke rechtstaat;
politie en justitie zijn niet meer dan de 'uitvoerders' van de staat.
Gelukkig breekt nood de wet. Of zoals een Spaanse anarchist in Genua zei:
"Onze acties zijn als die van de brandweer; soms moeten we door het
rode licht scheuren om erger te voorkomen. En er is een grote brand te
blussen!"
De
middelen die een verzetsbeweging kan gebruiken zijn talrijk, en dienen op
een creatieve manier en al naar gelang de situatie vereist ingezet worden.
De ene keer volstaat een handtekeningenlijst, een
proces, een betoging of een straatfeest, de andere keer een algemene
staking, een landbezetting, een baksteen of een brandbom. In de opbouw van
een revolutionaire beweging, zoals nu tegen de allesbepalende dwang van de
'vrije markt', zijn meerdere tactieken mogelijk en wenselijk, in vele
gevallen zelfs tegelijkertijd. Onderlinge distantiëringen van elkaars
actievormen zaaien interne verdeeldheid en
zijn slechts koren op de verdeel-en-heers-molen van de heersende
macht.
De
recente reacties van de machtigen en de rijken der aarde geven bepaald geen
hoop dat er serieus werk wordt gemaakt van problemen als armoede,
ongelijkheid en milieuvernietiging. Hoe zou dit ook verwacht kunnen worden
van de medeveroorzakers, de beschermers en de profiteurs van de mondiale misčre?
Hoe kan meer economische groei de gevolgen van economische groei verhelpen?
Nog nooit in de geschiedenis was een oorzaak van een probleem deel van een
fundamentele oplossing ervan. En steeds meer mensen beseffen dat er aan deze
vicieuze cirkel een einde moet komen. Het is dus aan de prille
verzetsbeweging om zich verder te ontwikkelen en haar dromen in nog meer
daden om te zetten. Er valt nog steeds een wereld te winnen…
|