Ed Hollants
Autonoom Centrum
16-03-2004

Eigenlijk was het al enige tijd aftellen tot de eerste grootschalige aanslag in Europa zou plaatsvinden. Na de bezetting van Irak werd dit gevoel van onvermijdelijkheid alleen maar versterkt. Onverwachts was de aanslag in Madrid dan ook niet, maar dat maakt de gruwelijkheid van de aanslag er niet minder op. Gezien de uitvoering ervan en het feit dat Spanje doelwit was, leek het meteen het meest waarschijnlijke dat Al Qaeda er achter zat. Althans, dat het een door Al-Qaeda geïnspireerde aanslag was. Onduidelijk is of het netwerk tot een werkelijk samenwerkend geheel behoort..

Spaanse reacties

Reacties zijn er genoeg: van de Spaanse regering, die dacht er zo snel voor de verkiezingen nog politieke munt uit te kunnen slaan, tot reacties dat het uiteindelijk allemaal een gevolg is van de Amerikaanse politiek. Een ding is bijna iedereen nu wel duidelijk aan het worden: dat het terrorisme niet een ver-van-mijn-bed-show blijft maar akelig dichtbij begint te komen. Het lijkt hoog tijd dat we ons er serieus mee bezig gaan houden, omdat het veel in de toekomst gaat bepalen: zowel terrorisme als de bestrijding ervan.
De Spaanse regering is inmiddels met haar reactie afgestraft met een groot verlies aan stemmen tijdens de verkiezingen afgelopen zondag 14 maart 2004.
Zoals Bush politiek gebruik maakte van 11-09 voor zijn herverkiezing, maakte de rechtse regering in Spanje direct gebruik van de aanslag voor de verkiezingen door naar de ETA te wijzen als dader zonder dat er op dat moment enig bewijs was en men slechts kon speculeren over wie de daders zijn. ,,U moet elke gelegenheid aangrijpen om te bevestigen dat ETA verantwoordelijk is voor deze brute aanslagen, om zo elke twijfel te verdrijven die bepaalde belanghebbende partijen mogelijk willen verspreiden'', zo zou de Spaanse minister van Buitenlandse Zaken Ana Palacio in een interne memo hebben geschreven, die ze donderdag 11 maart namiddag verstuurde, volgens de Spaanse krant El Pais.
Dit is natuurlijk volstrekt verwerpelijk en beangstigend op een moment dat miljoenen mensen vol met emoties als massa op straat komen. Inmiddels heeft een Baskische bakker het met de dood moeten bekopen doordat hij weigerde een rouwteken op zijn winkel te hangen. Een politie agent vond dit voldoende reden om hem neer te schieten.
Over het algemeen is de reactie van mensen in Spanje bemoedigend. Ze keren zich massaal tegen geweld, zowel tegen de oorlog tegen Irak als tegen het terrorisme. Verder laten ze zich niet bedonderen. Had de Partido Popular de verkiezingen wel gewonnen dan was er een grote kans geweest dat de regering alsnog had moeten aftreden door het uitgekomen schandaal.

Nederland

Vanuit de Nederlandse politiek is vooral de reactie dat Nederland nooit voor terrorisme mag buigen en dat de dreiging voor Nederland wel meevalt. Die laatste reactie zal vooral zijn om (politieke) onrust te voorkomen. Terrorisme heeft haar eigen logica en slaat vaak toe daar waar het niet verwacht wordt. Voorts zijn er wel degelijk redenen om in Nederland toe te slaan. Nederland wordt gezien als behorend tot de niet-gelovige westerse wereld en trouwe vriend van de VS, het stond achter de inval in Irak en heeft daar ook militairen naar toe gestuurd. Buiten dat: als het moslim terrorisme tot doel heeft de westerse wereld te destabiliseren, dan zou ik niet weten waarom dat aan Nederland voorbij zou gaan. Het lijkt me eerder dat het afhangt van waar de opbouw van netwerkcellen de meeste kans van slagen heeft. Het zal de keuze op zijn minst mee bepalen in waar wordt toegeslagen.
Het andere het niet willen buigen voor terrorisme lijkt ook valse retoriek. De uitvoerders van terreurdaden zijn misschien een beperkte groep maar het aantal mensen dat ze min of meer ondersteunt is veel groter, of het nu bijvoorbeeld in Tsjetsjenië, Palestina, Irak of Afghanistan is. Het is al vaak gezegd: de strijd tegen terrorisme kan niet militair gewonnen worden. Er zal dus iets gedaan moeten worden met de factoren waar de steun uit voort komt.
Helaas is de reactie tot nu toe wel voornamelijk militair.

Verharding

We lijken een tijdperk van verrechtsing, verharding en uiteenvallende orde in te gaan. Maar ook een tijdperk waar weer fundamenteler wordt nagedacht over alternatieven en waar verzet tegen de genoemde ontwikkelingen toeneemt.

Ook in Nederland begint meer het besef door te dringen dat er ontwikkelingen aan de gang zijn die iedereen (gaan) raken en waar we ons niet voor kunnen afsluiten. Of het nu terrorisme is, klimaatsveranderingen, de globalisering van het kapitaal of migratie. Het terugvallen op bescherming op basis van nationaliteit achter een geografische grens is achterhaald, het werkt niet meer. De negatieve consequentie hiervan is dat overheden naar het wapen van de controle binnen de grenzen grijpen. Tegelijkertijd worden verworven rechten van burgers hiermee ingeperkt. Rond migratie en integratie is dat al langer aan de gang en als gevolg van de aanslag in Spanje zal deze negatieve ontwikkeling zich doorzetten in het kader van de bestrijding van terrorisme. Je kunt spreken van een militarisering van de samenleving. Wat nog zorgwekkender is zijn de verbanden die gelegd worden tussen de Islam als cultuur en godsdienst, de migratie en terreur. Het gevolg is een neerwaartse spiraal. Een deel van de moslims voelt zich meer en meer bedreigd in hun waarde en leven en gaat zich afzetten tegen de 'anderen'. Het kan zich uiten in steun aan fundamentalistische stromingen die geweld propageren of die daar steun voor uitspreken om te provoceren. In plaats van dat de autochtone Nederlander zich moet inburgeren als wereldburger, wordt een allochtoon gedwongen zich in een nationalistisch inburgertraject te begeven, wat logischerwijze wordt afgewezen. Verschillen worden niet meer als rijke variatie in een samenleving gezien maar als probleem. Een Europese grondwet die als haar basis benoemt de christelijke/joodse waarden, spreekt boekdelen. Alsof we warm gaan lopen voor een godsdienstoorlog.
Aan de andere kant van nationalisme, geslotenheid en conservatisme bevindt zich ook een belangrijke ontwikkeling. Vanuit het besef dat we ons niet meer kunnen afsluiten groeit de overtuiging bij velen dat veiligheid hier alleen kan bestaan als er veiligheid elders is.

Anti-geweldsbeweging

Er is een absolute noodzaak dat we meer analyseren in wat voor situatie we terecht komen. Een noodzaak van discussie en een noodzaak van aktie om het tij te keren
Veiligheid en geweld zullen de komende jaren meer en meer bepalende onderwerpen worden waar mensen zich meningen over vormen en oplossingen voor eisen.
Veiligheid tegen geweld maar ook het gebrek aan veiligheid door ontbreken van zorg en gemeenschap en de toenemende dreiging van de gevolgen van de klimaatsverandering.
Een van de pijlers van een nieuwe progressieve politiek is dan ook ondubbelzinnig afwijzen van geweld tegen burgers. Tussen mensen hier en elders kan een verbintenis gezocht worden in het afwijzen van geweld en het zorgen voor veiligheid voor iedereen. Mensen moeten zich gaan identificeren met slachtoffers van terrorisme zowel hier als elders, maar ook met slachtoffers van oorlog en staatsterrorisme.
Wij als mensen die een andere wereld voorstaan zullen ook duidelijk moeten zijn waar bij verzet de grens ligt. Het betekent een ondubbelzinnig afwijzen van aanslagen op burgerdoelen maar ook van aanslagen en oorlogshandelingen waar de kans op burgerslachtoffers groot is. Het betekent het afwijzen van aanslagen door ETA, IRA, HAMAS etc.. Het is te makkelijk om, zoals vaak gebeurt, aanslagen af te wijzen maar vervolgens de hele oorzaak van terrorisme bijvoorbeeld te leggen bij de VS, Israël of het kapitalisme. Het is een rationele strategische overweging om een burgerdoel te kiezen en dan maakt het niet veel uit of je wel of niet van te voren een waarschuwing doorbelt. Het is dezelfde koele berekening als het gooien van een atoombom op een burgerdoel om zo Japan tot overgave te dwingen. Bij beide geldt dat het doel de middelen heiligt. Hier kun je en moet je in alle gevallen geen enkel begrip voor hebben. Echter er is wel vaak sprake van (deels) legitieme doelen. Het opent de mogelijkheid tot onderhandeling zoals in het geval van de IRA gebeurt is.
Het voorbeeld bij uitstek waar vooral de middelen en niet de doelen zijn te verwerpen is de Palestijnse strijd tegen de bezetting. De uitsluitend Israëlische militaire reactie hierop heeft elke oplossing van het conflict verder weg gebracht en het terrorisme is er niet door verminderd. Sterker nog, afgelopen zondag was er een belangrijke ontwikkeling doordat er een Palestijnse aanslag was op een strategisch doel, de Israëlische haven van Ashdod. Inmiddels is van Palestijnse kant vermeld dat het doel was om tanks met brandbare gevaarlijke stoffen op te blazen. Ondanks dat velen zeggen dat het terrorisme de Palestijnse zaak geen goed doet is het maar de vraag. Het kan best zijn dat Hamas op langere termijn de druk weet op te voeren en Israël tot de afgrond brengt. Maar ten koste van wat? Wederzijdse massamoord? Zeker is dat als de huidige ontwikkeling zich van beide kanten doorzet we niet anders dan op etnische zuiveringen terecht gaan komen. Lijkt me geen prettig vooruitzicht voor wie dan ook.

Bij Al-Qaeda, maar dit geldt ook deels voor bijvoorbeeld de neo-conservatieven in de VS, is er sprake van onverbeterlijkheid en verblindheid door machtswellust; hier valt niet te onderhandelen. Zij hebben een ideologisch fanatisme dat geen enkele ruimte mag krijgen. De doelen zowel als middelen zijn volstrekt te verwerpen. Maar over het algemeen krijgt het bestrijden van Al-Qaeda-achtige groeperingen pas zin, als zogezegd het moeras wordt drooggelegd. Deze terminologie werd in het verleden gebruikt in verband met de bestrijding van guerrillastrijd. Het moeras (de burgers) werd met militaire middelen (contra-terreur) aangepakt, hetgeen echter een tegenovergestelde uitkomst opleverde.
Bij terrorisme gebeurt nu hetzelfde. Er wordt geen enkele zinnige politiek gevoerd om terrorisme aan te pakken het is eerder zo dat de gevolgde politiek terrorisme bevordert en burgers tot slachtoffer maakt. Terrorisme (met name zelfmoord-terrorisme) en aan de andere kant inperking van vrijheden is een algemeen verschijnsel aan het worden. Het moeras wordt slechts op een wenselijk manier drooggelegd als aan de onvrede die leeft onder bredere lagen van bevolkingen tegemoet wordt gekomen. Dit zijn vaak zaken als respect, toekomstkansen, democratie, verdeling van macht en genoeg voedsel. Het zal nu van groot belang zijn welke weg Nederland en Europa in gaan slaan. Als we zien hoe het debat zich over migratie en de multiculturele samenleving ontwikkeld moeten we helaas het ergste vrezen.

De dreiging van de ontwikkeling en verspreiding van chemische, biologische of andersoortige wapens die als doel hebben om zoveel mogelijk slachtoffers te veroorzaken, is groot zo niet onontkoombaar.. Moderne technieken en kennis verspreiden zich over de gehele wereld. Er zijn steeds meer internationaal georganiseerde criminele organisaties en staten die uiteenvallen.
Deze dreigingen zijn slecht te bezweren als mensen zich als wereldburgers onderling verbonden voelen en verantwoordelijk voelen. Dat is dus iets anders dan staten in hun onderlinge machtsstrijd.
Een andere wereld kan niet anders dan opgebouwd worden door een fundamenteel respect voor het leven. Leven en laten leven, wat inhoudt kansen en mogelijkheden op een menswaardig bestaan en ontwikkeling voor iedereen. Fanatisme, geweld tegen burgers en terrorisme zullen altijd wel blijven bestaan maar hoeven geen grote bedreiging te vormen en kunnen tot de uitzonderingen behoren.

Op zich is er goede hoop dat uiteindelijk positieve ontwikkelingen de boventoon gaan voeren maar eerst zal er een periode komen van toenemende inperking van vrijheden, nationalisme, confrontaties en gewapende conflicten. We zien het nu al: het zijn uitingen van een wereld die in een crisis belandt. We kunnen ons daar maar beter bewust van gaan worden en kijken hoe we daar mee omgaan en hoe we er tegenwicht aan gaan bieden.

*In bovenstaande tekst heb ik het over terrorisme in het geval dat moedwillig burgers worden vermoord en niet over aanvallen op militaire doelen in het kader van bijvoorbeeld een bevrijdingsstrijd. Dit laatste vergt weer een heel andere discussie.

Ed Hollants
Autonoom Centrum