Politieke actie, theater, kunst, spektakel kan het samen?

Ed Hollants, Autonoom Centrum, 21 september 2003

Artikel geschreven voor Buiten de Orde van oktober

De laatste tien jaar is het overheersende beeld van radicale acties verschoven van gewelddadig karakter met de kleur zwart als hoofdtoon naar een meer kleurrijk geheel. Acties worden op creatieve wijze gevoerd en niet meteen met geweld  geassocieerd terwijl wel degelijk schade aangericht wordt met als doel het uitoefenen van druk.

In de jaren tachtig overheerste de steen, rook en brandbom en het gevecht op straat; nu zijn het meer imago-, en logobeschadiging of het creëren van een onthoudbare situatie en openbaar orde problemen voor de overheid door middel van theaterachtige effectieve acties (bijvoorbeeld ‘Tute Bianche’ of ‘Disobbedienti’  in Italië en ‘Yomango’ in Spanje http://www.autonoomcentrum.nl/global/yomango.htm). Verder zijn er steeds meer acties met het gebruik van moderne communicatie middelen als Internet. Directe acties kunnen tegenwoordig ook vaak veel effectiever zijn door een virus bij een bedrijf te verspreiden dan een steen door de ruit te gooien. Door de toegenomen automatisering en het gebruik van high tech middelen zijn veel zaken veel gevoeliger geworden voor sabotage. Ook de moordende concurrentie en de verkoop strategieën waar het  steeds vaker gaat om het gevoel bij een product en de vorm waarin het is vormgegeven  maken bedrijven ‘kwetsbaar’.

Wat veel acties dan ook gemeen hebben is dat ze inspelen op beeldvorming. Door de wijze waarop de acties wordt vormgegeven worden beelden verstoort. Er is sprake van kruisbestuiving tussen kunst en activisme of misschien moet je zeggen dat acties deels kunst zijn geworden..

 

Ook het Autonoom Centrum probeert al langere tijd vormen van acties uit die bovenstaande elementen in zich heeft.

Enkele bekendere acties zijn de ‘bestorming’ van de grensgevangenis (‘Grenshospitium’) tijden de Eurotop in Amsterdam in 1997 (het ‘beleg’ van Amsterdam), de campagne tegen de KLM tegen uitzettingen, die in 1999 startte, een reeks affiches in 2001 en 2002 en samen met De Vrije Ruimte het EasyCity project in oktober 2002. Daarnaast mochten we ons ook in de belangstelling heugen met kleinere acties zoals bijvoorbeeld de verkiezing van ‘de actie van de eeuw’ in december 2000. In dit artikel een korte beschrijving van een aantal van die acties, het waarom en hoe.

 

Eurotop1997

 

Onder het motto ‘het beleg van Amsterdam’ werd in  juli 1997 tijdens de Europtop een grote actie door ons georganiseerd. Er vond een fietsdemonstratie plaats van de bank naar de gevangenis. Twee uiterste afgesloten voor de bevolking. Aan de ene kant vertegenwoordigers van de rijken en kansrijken landen vergaderend in de Nederlandse Bank omgebouwd tot een vesting en aan de andere kant in Amsterdam Zuid Oost de gevangenis voor kansloze asielzoekers: het grenshospitium. De demonstratie eindigde bij dit grenshospitium dat bestormd werd met onder andere een verrijdbare blijde die met een enorme katapult zakken water over de muren schoot. Verder waren er tientallen tennisrackets en honderden tennisballen met briefjes erin die over de muur werden geslagen, er werd een tunnel gegraven onder het hek door en met behulp van ladders werden lakens over de hekken en muren gehangen, ‘een bevrijdingspoging’. In de voorbereiding van de Eurotop hadden we al samen met anderen onder de naam ‘Tegen controle’ een ‘inkijk- en afluisteroperatie’ in Noordwijk georganiseerd bij een top van de EU ministers van Binnenlandse Zaken en Justitie.

 

KLM

 

In 1998 werd besloten een campagne te gaan voeren rond uitzettingen van illegalen en uitgeprocedeerde vluchtelingen. Al langer werd bij ons de discussie gevoerd over het weinig zinvol zijn van acties gericht op de overheid. Het leek zinvoller om meer actie te gaan voeren direct naar andere delen van de maatschappij zoals bedrijven. De eerste actie rond dit thema was gericht tegen luchtvaartmaatschappij Martinair in december 1996. Van dit bedrijf eisten we dat ze met groepsuitzettingen stopten; de eis van de actie werd ingewilligd na enige gesprekken naderhand. Daarna stapten we naar de KLM, de grootste uitzetter, en startten een grotere campagne tegen KLM, die meldde door te zullen gaan met uitzetten. Er werd een affiche gemaakt, een interactieve website (www.autonoomcentrum.nl/migratie/klm), een KLM shuttle-bus tour gehouden en acties gevoerd bij de vakantiebeurs en reisburo’s. Een half jaar later is ook in Duitsland op gelijksoortige wijze actie gevoerd tegen Lufthansa (http://www.deportation-class.com/lh ) door groepen waarmee we in het Europees No Border-netwerk zitten. Inmiddels zijn er in vijf landen campagnes tegen nationale luchtvaart maatschappijen. De verschillende campagnes zijn op het web te zien (http://www.deportation-class.com)

 

Onze acties begonnen in 1999 met de onthulling van de speciale KLM bus.

De onthulling vond plaats bij het Merkengala in het Okura hotel Amsterdam op 12 november waar uit 15 genomineerde Nederlandse merken 'Het merk van de eeuw' werd gekozen. ‘Voorafgaande aan het gala is door het bureau 'ACmark Ltd.' alvast het merk van de komende eeuw gekozen. De keuze is hierbij gevallen op de nieuwe dochter van de KLM, KLM-expel, gezien de toenemende betrokkenheid van het bedrijf bij de uitvoering van het vreemdelingenbeleid’ aldus het persbericht.

De bus, imitatie van de KLM-hotelshuttle-bus, onder het motto ‘KLM, uw uitzettingsagent’, toerde een week langs de grensgevangenis en duurdere hotels in Amsterdam om daar ‘illegalen’ op te pakken voor uitzetting. Dit door eendrachtige samenwerking van politie en KLM personeel. Overal werden onze KLM-affiches verspreid en gepubliceerd alsmede ansichtkaarten en onze KLM-folders verspreid,  KLM-personeel en piloten werden in hun postvakken van informatie voorzien, een nagebouwd vliegtuigcompartiment met twee stoelen waarop de vluchtelingen werden vastgebonden, werd ingezet bij een aantal acties waaronder een grote actie op Schiphol in de vertrekhal bij de KLM-balies. Een en ander zorgde ervoor dat de KLM het toch benauwd kreeg en een gesprek met ons wilde. Daarin werd min of meer toegezegd dat de KLM geen mensen tegen hun wil zal vervoeren en dat de menswaardigheid in acht genomen wordt. Sindsdien is een aantal malen een uitzetting voorkomen omdat wij en actiegroepen in Duitsland de KLM informeerde over een aanstaande gedwongen uitzetting waarna de KLM weigerde de bewuste persoon te vervoeren.

 

Beeldtaal

 

Een aantal jaren geleden zijn we begonnen om extra aandacht te besteden aan het uitbrengen van beeldmateriaal waar onder affiches. We wilden niet een overduidelijke politiek correcte boodschap uitdragen maar prikkelen, tot nadenken bewegen en op gevoelens inspelen die zoal leven en natuurlijk ook een portie humor brengen.

Enigszins bekend zijn de affiches van de al eerder genoemde anti-KLM-campagne, een affiche van de voorkant van Elsevier met daarop Pim Fortuyn met de Nederlandse vlag om zich heen geslagen en de tekst ‘Elzeviers plan om multicultureel drama te stoppen BLANK WORDEN’ , het affiche uitgebracht na 11-09 ‘Safety for All or Safety for nobody, that’s the question’, en het Che Laden-affiche dat tot ver over onze landsgrens effect heeft gehad.

Deze reeks affiches die we ook in ansichtkaartvorm publiceerden, zette het blad Onze Wereld er mede toe aan om in hun hernieuwde vormgeving in elk nummer aandacht te besteden aan Adbusting. In de eerste nummers is een aantal van onze affiches afgedrukt.

 

EasyCity

 

In een van de vorige nummers van Buiten de Orde heeft Freek van de Vrije Ruimte een verslag gegeven over EasyCity, dus ik houd het wat dat betreft heel kort. Het ging om het kraken van een ruimte als nieuw EasyCity filiaal (als persiflage op het EasyEverything concern). In deze ‘winkel’ werd door een combinatie van kunst, debat, voorstellingen en de vorm van de winkel zelf kritiek uitgeoefend op de wijze waarop de stad Amsterdam zich ontwikkeld.

 

Wat zijn onze ervaringen?

 

De ervaringen die we hebben met de acties die we zelf georganiseerd hebben zijn verdeeld. Vaak worden bij acties dingen uitgeprobeerd en ook nieuwe kontakten gelegd met mensen die niet als ‘fulltime actievoerder’ of behorende tot het ‘bekende circuit’ meegerekend kunnen worden. Het leidt tot discussie bij onszelf en bezinning op de eigen positie en uitgangspunten. Op zich heel gezond.

Als kritiek hebben we dat acties al gauw kunnen doorslaan naar uitsluitend theater, de actie wordt een vorm van kunst waarbij de vorm doel op zich wordt.

 

Soms kan alleen ludiek genoeg zijn zoals bij verkiezing van ‘de actie van de eeuw’ eind 1999. Bij het ‘beleg’ van de grensgevangenis zijn er echter ook vragen te stellen in hoeverre dit nu wel zo’n succes was; dit geldt ook voor EasyCity. Van deze acties gaat weinig of geen dreiging uit, ze schaden niets en worden zelfs als deel gezien van het gehele circus.

Je verzorgt een kritische noot binnen het aanvaardbare en zorgt zo voor wat kritische kleur. Natuurlijk zijn er verschillende redenen om actie te voeren. Buiten dat waar je tegen bent  kunnen  acties ook een functie hebben in dat waar je voor bent en in  versterken van de eigen beweging en uitbouwen van kontakten. Het zeg maar verstevigen van gezamenlijkheid. Maar ook het een spiegel voorhouden aan de maatschappij of door absurdistische actie juist aantonen dat veel wat als normaal beschouwd wordt net zo goed absurdistisch is.

Als laatste kunnen humor en theater, als deel van de actie, relativerend werken en daardoor kan de actie ‘menselijker’ overkomen en niet saai plus dogmatisch. Het is niet voor niets dat veel reclame vooral vormgeving en humor in zich hebben. Het communiceert goed met mensen. Bij bovengenoemde spektakels vond ik zelf toch te weinig dreiging of te weinig ‘directe actie’ ervan uitgaan.

 

Een steeds terugkomende vraag bij het organiseren van de acties is in hoeverre op lange termijn doelen worden gesteld, strategie wordt ontwikkeld op het niveau van een politieke georganiseerde beweging of het meer individueel uiten van onvrede en leven naar alternatieven uit persoonlijke keuze. Uiteraard is het niet altijd zo zwart wit en zijn er ook tussenvormen. 

Als het doel niet is om bewustzijn te creëren, politieke druk uit te oefenen of te schaden wordt het meer kunst. Zelf een kick beleven aan de individuele creatieve uiting, lol gehad hebben in de trant van ‘wat was het toch gezellig’. De vraag is dan toch: wat levert het nu eigenlijk politiek op

Een ander kritiek punt is dat acties als theater gaan fungeren waar eigenlijk iedereen buiten de directe uitvoerders slechts als toeschouwer functioneert.

 

Voor ons was onder andere een doel van dit soort actie-spektakels om een brug te slaan tussen kunst/cultuur en activisme. Op dit moment zijn er tal van inititiatieven van individuen en kleine groepjes mensen die zich op een creatieve manier uiten over een situatie waar zij commentaar op willen geven. Steeds vaker wordt hier Internet bij gebruikt. Doordat allerlei grafische programma’s bereikbaar zijn voor een grote groep mensen is het goedkoop en makkelijk om eigen ontwerpen in de vorm van een digitaal affiche, een webpagina, een banner of een nep-domein  te maken (zoek eens met Google naar ‘weapons of mass destruction’). Maar ook op andere wijzen wordt er creatief gewerkt aan kritiek (bijvoorbeeld het initiatief Volksfront van Hogerhand’ die versterkingen aanbrengt op Nederlandse strand tegen een dreigende Amerikaanse invasie http://www.hogerhand.nl/). De meeste van deze initiatieven gaan buiten actievoerend Nederland om.

Wij zijn er deels in geslaagd om het doel van bruggen slaan te bereiken, maar we missen de menskracht om het verder uit te bouwen. We willen wel verder op de ingeslagen weg. Juiste deze vorm van actie voeren heeft veel toekomst en raakt het meest de kern van kritiek die we hebben en het alternatief wat we voorstaan. Wel zullen we extra alert blijven op de inhoudelijke kant van acties en het werken aan continuïteit. Misschien niet zo (post)modern maar volgens ons is ook dat nodig.

 

Ed Hollants

Autonoom Centrum

 

.