door Ernst Naber

Dusnieuws, van Eurodusnie uit Leiden) september 2003

Het zelfgemaakte bord met de humoristische oneliner, de partijvlaggen, -folders en -sprekers, de aanwezige organisaties, zelfs plaats en route van de Keer-het-Tij demo vormen een sterk gerafeld ritueel van vergane linkse glorie. Beleidsmakers houden er al rekening mee: het onvermijdelijke protest zal de weg volgen van Dam tot Museumplein en van Malieveld tot Binnenhof. Ze nemen het voor kennisgeving aan. Het is even doorbijten en er moeten misschien zelfs wat waterige tomaten worden ontweken, maar dan heb je daarna ook wel wat: berustende burgers die na hun optocht gewoon weer aan het werk gaan, belasting betalen en gaan stemmen.

Een slijtageslag?

Het klinkt hard, maar het tegendeel kan niet zo gemakkelijk bewezen worden: de richting die links met onder andere Keer-het-Tij kennelijk op wil gaan, doet inmiddels behoorlijk versleten aan, zo versleten dat zich plaatsvervangende schaamte opdringt aan menig oprecht links denkende. Niemand wist -onbedoeld- de strategische en ideologische leegte van links beter bloot te leggen dan SP-voorman Marijnissen als spreker op de Keer-het-Tij demonstratie. "Zoals in de jaren zeventig zeggen wij: Dit is het begin; wij gaan dóór met de strijd!" Niet zo vreemd dat linkse critici woorden in de mond nemen als "opgewarmd lijk" (1) of "spoken uit het verleden" (2) bij hun beoordeling van dit oude volkstheater. Dergelijke vernietigende taal komt niet alleen van het anarchistische gedeelte van links, trouwens. Ook de liberaallinkse elite verklaart het failliet van de huidige linkse politiek, zoals blijkt uit artikelen van PvdA prof. Jos de Beus (3), sociaal-democraat Paul Scheffer (4) en anderen. Links is behoorlijk de weg kwijt, zo is de teneur, en men vraagt zich zelfs af of er nog wel zoiets bestaat als "links" in relatie tot iets dat dan "rechts" zou zijn. Scheffer noemt de reactie op de kabinetsplannen letterlijk "getuig[en] van verouderde uitgangspunten en het ten onrechte vasthouden aan verworven rechten." Buiten dat "ten onrechte", ik kan niet anders dan hem gelijk geven. Links is verdomde conservatief, fantasieloos en onderdanig aan het niets opleverende populistische parlementaire spel geworden. Ook al bieden deze criticasters weinig soelaas hoe links zich dan wèl zou moeten hervinden, als zij dat al zouden willen, duidelijk lijkt dat aan weerskanten van Keer-het-Tij de leegte van links diep gevoeld wordt.

Maar werkt het?

Het is natuurlijk gemakkelijk cynisch te zijn. Het is mooi en lovenswaardig dat mensen zich druk maken over de verschralende inrichting van de maatschappij en dat ze energie willen steken in welke vorm van protest dan ook. Het is een begin, jazeker. Maar waarom dan niet een echt ander begin? Carnavalesk smeken bij de rechtse meerderheid in de top van BV Nederland, rijk aangeklede optochten om aandacht te vragen voor ellende en misstanden; je kunt nog beter in een net pak een plant proberen te overtuigen af te zien van fotosynthese dan rechts te vragen het kapitalisme te verzachten. De vraag wat Keer-het-Tij nu eigenlijk wil met deze niet erg inhoudelijk ondersteunde strategie van de massademo, wringt zich al snel naar voren. Zien zij met dit actiemiddel ècht mogelijkheden om de uitkomst van de kabinetsplannen te beïnvloeden? Zelfs in de Algemene Beschouwingen konden de linkse partijen in het parlement -dichterbij de macht kan niet- geen potten breken, dus waar dient zo’n pressiemiddel dan eigenlijk nog voor? Boze, niet alleen rechtse tongen beweren zelfs dat het niet veel meer is dan een potje nostalgische zelfbevrediging met mooiere tijden op het netvlies. De aangesloten politieke partijen profiteren waarschijnlijk wel. PvdA, GroenLinks en SP halen momenteel in de peilingen samen 75 zetels en ook de partijsecretariaten mogen zich vast verheugen in een stijgende aanwas van leden. De SP wrijft zich zeker in de handen: het is Jan Marijnissen, bij afwezigheid van Wouter Bos en de zwangere Femke Halsema, weer gelukt een tomaatstempel op een grote demonstratie te plakken. Maar laten we wel wezen: dit nostalgische staaltje buitenparlementarisme brengt een andere, linksere maatschappij geen centimeter dichterbij. Met de PvdA en GroenLinks of SP in de regering, nu onderdeel van Keer-het-Tij, zouden misschien enkele miljarden even anders bij de burgers zijn neergelegd. Maar ook zij zouden, noodzakelijkerwijs, een kapitalisme conform beleid hebben moeten voeren van inflatiebeperking, en dus snoeien van overheidsuitgaven en het matigen van lonen, om alle ruimte te geven aan de hernieuwde opbouw van de kracht van het investeringskapitaal en zijn "concurrentiepositie". Het interview van Ravage met Professor Heertje geeft een mooie dwarsdoorsnede van de mogelijkheden wat dat betreft (5). Ja, het is niet al te schadelijk voor het kapitalisme de Betuwelijn niet aan te leggen of Schiphol uiteindelijk binnen de perken te houden. En de Afrikahaven blijkt als investering bij nader inzien ook niet veel op te leveren. Maar verder staan de grenzen aan de bewegingsruimte griezelig dicht op elkaar. "Het gaat erom dat er weer geïnvesteerd wordt, of de consumenten weer gaan kopen(...) Ik vind dat het zwaartepunt meer gelegd zou moeten worden bij het saneren. Ik geloof nog steeds dat er in het bedrijfsleven en bij de overheid enorm veel geld wordt verspild". Efficiënt megaconsumeren en maxiproduceren in voortschreidende rationalisatie is het devies, niet een echt nieuw verhaal.

Risico van ongehoorzaamheid

Een demonstratie creëert bovendien niet zoveel, het heeft nauwelijks opbouwende waarde, het laat niets achter. Het politieke venijn wordt samen met de demonstratie-outfit uitgetrokken, men heeft zijn eenmalige rondje rond de linkse kerk weer volbracht en, trouwens, morgen wacht de baas weer. Als methode voor bewustzijnsverandering is het een eendagsvlieg, waarvan de vleugeltjes snel opbranden onder de hete zon van de dagelijkse hectiek in het parlement. Kortom, hopen op een parlementair wonder via de massademo als pressiemiddel lijkt een doodlopende weg. Een maatschappij die functioneert volgens andere normen heeft nieuwe instituties nodig die van de grond af opgebouwd moeten worden, geen opleuking van de oude door ze in een nieuw, fris tomaatrood verfje te zetten. Het is één ding je verheven idealen op een mooie zomerdag gezamenlijk uit te venten, iets anders is daadwerkelijk tegen de stroom in een alternatief tot stand te brengen. Verandering willen (of vanuit noodzaak: moeten) is duidelijke keuzes maken met betrekking tot je hele leven of in ieder geval een gedeelte daarvan; verandering nastreven is dus verantwoordelijkheid en risico’s nemen. Ook al verklaren sociaal-democraten links met niet zo heel veel treurnis dood, natuurlijk bestaat er zoiets als "linkse waarden" die te vertalen zijn naar actuele problemen. Coöperatie, gelijkheid, zorg, delen en wederzijdse hulp staan nog steeds tegenover dominantie, concurrentie, plat egoïsme en agressie. Die waarden moeten in de praktijk worden omgesmeed tot nieuwe organisatievormen, instituties en infrastructuren, naar mijn smaak in de vorm van een combinatie van directe actie (6), burgerlijke ongehoorzaamheid en basisdemocratische (7) Mutual-Aid stelsels. Mutual-Aid stelsels zijn lange termijn solidaire organisatievormen van en voor de burgers zelf, die door samenwerking direct aan de basis problemen bij de wortel aanpakken. Zijn illegalen, ouderen, werklozen en gehandicapten de klos? Bouw gezamenlijk aan ondersteuningsgroepen en hulpstructuren. Laat vakbonden weer van de werknemers zijn in plaats van onderdeel van BV Nederland, en regel zelf met eigen fondsen de werklozenondersteuning in plaats van staat en werkgevers het beheer te geven over premies en volksverzekeringen. Creëer krediet door middel van gemeenschapsfondsen en andere solidaire geldsystemen (8), vorm gezamenlijk inkoopcoöperaties, werk aan ruilnetwerken van solidaire bedrijven met eigen geldsystemen en zorg voor coördinerende instituties en arbitrage. Als we onze "eigen verantwoordelijkheid" (moeten) nemen, dan nemen we die ook helemaal. Het revolutionaire aspect vloeit voort uit de daad zelf, uit samenwerking aan de basis om iets tot stand te brengen dat directe waarde heeft, uit het feit dat het alternatief voor mensen voelbaar en zichtbaar is als zij zich binnen die alternatieve structuren bewegen. Liever structurele "burenhulp" dan vluchtig samen komen op een demonstratiemarkt. Een directe binding met andere mensen in reële dagelijkse interacties heeft veel meer impact dan een massademonstratie als nieuwsitem van vijf minuten op TV. Wat zou Keer-het-Tij kunnen betekenen als het zijn energie zou stoppen in de organisatie van concrete hulpstructuren in plaats van al zijn kracht te richten op het nauwelijks in beweging te brengen machtscentrum? Het schijnt dat de leiding van Keer-het-Tij het protest een structurele vorm wil geven en naar decentralisatie wenst te streven. Hopelijk kan het die weg opslaan.

"Eigen verantwoordelijkheid"

Natuurlijk moet de organisatie van linkse waarden tot een basisdemocratische schaduwmaatschappij samen opgaan met burgerlijke ongehoorzaamheid, ofwel de geleidelijke terugtrekking uit het kapitalistische systeem door het vertrouwen op te zeggen, obstructie te plegen en medewerking te weigeren. De crux is niet alleen die medewerking te ontzeggen aan allerlei bureaucratische agressie tegen zogenaamde (etnische) profiteurs of andere vermeende lastpakken, maar ook verzet te bieden tegen allerlei vormen van belastingheffing. Waarde moet worden onttrokken aan het systeem door het in eigen hand te nemen. Het zijn geen eenvoudige stappen zonder risico, maar het lijkt duidelijk dat we uiteindelijk onze "eigen verantwoordelijkheid" moeten nemen over de waarde die ons toekomt om daarmee onze solidariteitskassen te vullen. Het zwaard snijdt aan twee kanten. Solidaire waardenetwerken, eigen geldstelsels en zelfbeheerde fondsen leveren voor de staat steeds grotere problemen op belastinggelden te innen en de belastingen die er zijn, komen steeds meer voor rekening van de overblijvers. Het is simpel: als de burgers hun eigen verantwoordelijkheid moeten nemen, zoals Balkenende II graag wil, dan nemen zij dus ook hun eigen geld mee. Keer de linkse leegte en laat de wederzijdse-hulp fondsen vollopen met ongehoorzaam geld; dan heeft links in ieder geval weer een concreet ideologisch en pragmatisch doel om ergens voor te demonstreren.

Een paar voorbeelden van Mutual Aid stelsels: In Zuid-Amerika worden alternatieven ontwikkeld door ruilmarkten op te zetten op basis van een solidair, niet rentedragend geldsysteem. De "Clubs del Trueque", zoals deze initiatieven in Argentinië zichzelf noemen, zijn opgebouwd uit diverse soorten ondernemingen, coöperaties, netwerken van kleine zelfvoorzienende bedrijven, inkoopcoöperaties, ecologische producenten, lokale vakbonden, kerk- en buurtorganisaties en allerlei andere initiatieven. Men geeft zijn eigen geld uit, zodat de burgers het kunnen gebruiken voor uitwisseling van waarde in hun eigen buurten en gemeenschappen. Een aantal buurten verenigen zich in een groter netwerk dat op meerdere niveaus functioneert, anderen blijven relatief autonoom. Maar tijdens de enorme crisis in Argentinië groeit de "Trueque" als kool. (zie http://www.strohalm.nl/new/argentinie/trueque.htm & http://oud.refdag.nl/bui/010330bui05.html) Ook in Brazilië zijn dergelijke alternatieven waar te nemen, zoals bij de MST (Movimento dos trabalhadores Sem Terra), een grote organisatie van landlozen die voor hun coöperaties een systeem voor "debt clearance" hebben ontwikkeld het tegen elkaar wegstrepen van schulden door middel van een eigen bank en waardesysteem. Waar mensen worden uitgesloten, blijken zij vaak -mits zij samenwerken- over voldoende veerkracht te bezitten om zichzelf van de ellende en het kapitalisme los te maken. (zie http://www.mstbrazil.org & http://www.strohalm.nl/new/brazilie/mst.htm) Stichting Solidair in Utrecht is een Nederlands voorbeeld van een associatie van alternatieve bedrijven die zich wil ontwikkelen zonder afhankelijk te zijn van commerciële banken. Ook wil zij onafhankelijk zijn van de overheid, zoals de autonome werkbeweging in sommige delen van Europa eind negentiende eeuw die met name georganiseerd was rond Mutual Aid organisaties. (zie http://www.solidair.nl) Burgerlijke Ongehoorzaamheid vind je in alle vormen en maten, van de Piqueteros in Argentinië die een rechtvaardig leven terughalen door via wegblokkades tegen vrachtwagens consumptieartikelen in beslag te nemen, een wat agressievere variant van het proletarisch winkelen, tot de uitlachdemonstraties van Ghandi-volgers in India.

Noten: (1) Pieter Cornelissen, "Beperkt economisch alternatief", Ravage #12, september 2003 (2) Marco van Duijn, "Keer het Tij dertien in een dozijn", Dusnieuws #37, september/oktober 2002 (3) Jos de Beus in Reflex katern van de Volkskrant, 20 september 2003 (4) Paul Scheffer bij Buitenhof, Nederland 3, zondag 21 september 2003 (5) Prof. Heertje, econoom, in "Niet bezuinigen maar saneren", Ravage #12, september 2003 (6) What is Direct Action, zie http://www.infoshop.org/faq/secJ2.html (7) Over basisdemocratie, zie http://www.basisdemocratie.tk Een roterend kredietsysteem van en door burgers zelf is een vorm van "microkrediet" die in vele culturen voorkomt. Het principe is als volgt: een groep mensen legt elke vaste periode een bepaald bedrag in een gezamenlijk pot die wordt beheerd door een persoon die als bank optreedt. Het totaal ingelegde bedrag kan op op moment door één van de aangesloten leden worden gebruikt voor investeringen. Als het aantal periodes gelijk is geworden aan het aantal deelnemers, heeft elk aangesloten lid periodiek betaald en eenmalig de hele pot persoonlijk kunnen gebruiken.

(Reageren op dit artikel kan kan op http://eurodusnie.nl/2003/09/710.shtml)