Empire Jos Scheren Ik had iets zullen schrijven over een aantal bruikbare elementen uit het boek Empire* over politieke globalisering, van Michael Hardt en Toni Negri. Maar daar is nu iets tussengekomen: de aanval op New York en Washington op 11 september 2001. Nog steeds wil ik wat over het boek schrijven, maar gezien de ernst van de situatie zal ik het toespitsen op de gebeurtenissen van 11 september en wat er daarna gebeurd is. Dit is het eerste deel van een artikel over Empire, over een aantal kenmerken van Imperium die in de actuele situatie verblindend zichtbaar zijn geworden. Het tweede deel zal gaan over wat Hardt en Negri noemen 'Counter Empire' Met dank aan Friso Roest, die de tekst meerdere keren kritisch heeft gelezen. I Een harteloos rijk Volgens Michael Hardt en Toni Negri ontwikkelt zich op dit moment een nieuw soort rijk op aarde: ' Gedurende de laatste tientallen jaren, terwijl koloniale regimes omver geworpen werden en de grenzen tussen de Sovjet-Unie en de kapitalistische wereldmarkt verdwenen, zijn we getuige geweest van een onweerstaanbare en onomkeerbare globalisering van economische en culturele processen(…) Het Empire is de macht die deze processen reguleert en die de wereld regeert.' ( Empire p. XI) Van een afgerond, gevestigd rijk is volgens Hardt en Negri nog geen sprake en misschien is ook het woord 'empire' niet eens zo geschikt voor een politiek systeem dat zich ononderbroken vormt en constant vernieuwt, op de manier waarop ook een globaal opererende onderneming dat doet. Maar goed, laten we het toch voorlopig maar 'empire' noemen, totdat er een naam gevonden is die beter de beweeglijkheid en instabiliteit uitdrukt van wat er zich op dit moment aan globalisering voordoet. De vraag is nu vooral of het zich ontwikkelende 'empire' op 11 september in zijn hart getroffen? Hardt en Negri zullen dat ontkennen. Niet alleen vinden ze dat Amerika niet het hart van het nieuwe rijk is, maar dat er in feite helemaal geen hart is: ' Het is moeilijk om te zeggen wat voor het Empire het belangrijkste is, het centrum of de periferie. Het gevolg is dat periferie en centrum niet precies gelocaliseerd kunnen worden.'(Empire, p. 39). Het 'empire' kent nauwelijks nog een buitenland. Elke grens is een reden tot grensoverschrijding, elke tegenslag ook een mogelijkheid zijn ontwikkeling te intensiveren. Niet dat de aanval op New York en Washington geen onverwachte problemen oplevert. Het is zonder twijfel een ongekende en onverwachte tegenslag. Maar daar gaat het niet alleen om. De vraag is hoe die tegenslag wordt verwerkt. Een ding is zeker: niet op de manier waarop de regering-Bush - wij zullen onverbiddellijk terugslaan - zegt dat ze het doet. Zo kan het 'empire' niet opereren, zo werkt het niet. Het kan niet terugslaan als een gevestigde macht waarvan de gevestigde belangen in het geding zijn. Het zou tegen zijn eigen globale natuur zijn, als het 'empire' zich verschanste. Zijn problemen kan het alleen maar oplossen door ze in zijn ontwikkeling op te nemen en door zich te vernieuwen. Er is geen weg terug. Daarom is de aanval op het Trade Centre en het Pentagon ook niet een herhaling van de Japanse aanval op Pearl Harbour, zoals Amerikaanse nationalisten beweren die niet bij de tijd zijn. Die tijden zijn voorgoed voorbij. Wat er ook nog onbekend en onduidelijk aan het 'empire' is, een ding is zeker: een aanval van buiten op een grenzeloos systeem dat zich op de hele wereld richt, is niet meer mogelijk. II Wizard of Oz? Er is over het 'empire' wel meer te zeggen dan dat het globaal is en geen nationaliteit heeft, maar dit aspect, dat er slechts maar een rijk op de wereld kan zijn, dat is wel na 11 september verblindend zichtbaar geworden. In twee weken tijd heeft zich via een energiesprong de werkelijkheid van het 'empire' ongekend intensief bevestigd. De oneindige reeks mediabeelden die geproduceerd zijn - de vliegtuigen die duizend keer tegen de Twin Towers zijn gevlogen, duizend keer de menselijke gevoelens die bij de verwoeste Twin Towers passen, Bin Laden die alsmaar met een automatisch geweer schiet en zijn trawanten die keer op keer met een handgranaat naar een huis gooien, de woorden die de woorden van Bush jr herhalen en versterken, de plechtige, waardige, indrukwekkende, massale minuten van stilte, de ruines in New York, de bergen van Afghanistan, de honderdduizenden Amerikaanse vlaggen, de in de zon glanzende vliegdekschepen in de Perzische Golf --zijn de beelden van een zich vormend rijk, bijna de proclamatie van een nieuwe staat. Werkelijk nieuw want de enige in zijn soort. Over mediabeelden zeggen Hardt en Negri: 'De communicatie-industrie produceert zijn eigen soort autoriteit(…) Die industrie is op niets anders gebaseerd dan op zichzelf en zij ontwikkelt zich door middel van talen die zichzelf bevestigen' (p. 33). Hoe die zelfbevestiging werkt? Een voorbeeld: iemand vertelt op tv over wat hij op tv in NewYork heeft zien gebeuren. 'Science-fiction' zegt hij , 'een horror-film'. Tegelijkertijd vertelt hij over zijn emoties: angst, verdriet, woede, of nog zoiets uit de emotie-catalogus van de tv-kijker. Hij is in beeld omdat hij menselijke gevoelens heeft die herkenbaar zijn en ze zijn herkenbaar omdat hij via andere mediabeelden heeft gezien hoe dat gaat, emoties uiten. Er bestaat in dit voorbeeld niets buiten beeld en in feite is er vanaf 11 september ook niets buiten beeld gebleven van het 'empire' , dat bezig is de aanval op New York en Washington te verwerken. Om aan te geven hoe belangrijk de mediabeelden voor het 'empire' zijn, zou je eigenlijk moeten zeggen dat het 'empire' buiten beeld niet bestaat. Maar dan zou je ook nog iets anders moeten zeggen: als het 'empire' buiten beeld niet bestaat, dan betekent dat tegelijkertijd dat het altijd in beeld moet zijn, 'night and day, day and night'. De beelden kunnen niet onderbroken worden door een gebeurtenis van buiten, of helemaal afgebroken worden. Dus is er, in tegenstelling tot wat CNN suggereert, nooit Breaking News. 'Breaking News' onderbreekt helemaal niets, het is alleen maar een aansporing om te blijven kijken. Om een misverstand over de media van het 'empire' te vermijden: het nieuwe rijk is geen totalitair systeem, dat zijn onderdanen misleidt en de media naar zijn hand zet. Er zit geen vertegenwoordiger van het 'empire' achter de schermen die de mediabeelden kiest en controleert. Hardt en Negri: ' We willen niet suggeren dat er een kleine man achter het gordijn opereert, een grote Wizard of Oz, die alles controleert dat wordt gezien, gedacht en gedaan. '(p.323) III Drie minuten stilte : imperiaal racisme Geen rijk kan helemaal zonder bewijzen van zijn bestaan of zonder tekens van zijn identiteit. Ook het nieuwe ' empire' niet. Het zal, ondanks zichzelf haast, zijn grenzeloze ontwikkeling moeten onderbreken en zijn onderdanen moeten zeggen wat het is en wat voor een wereld het voorstelt. Bijvoorbeeld door te herdenken, door in te houden, zoals gebeurd is met de drie minuten stilte voor de slachtoffers van de aanslagen in Washington en New York. Wat voor een wereld stelt het nieuwe 'empire' naar zijn eigen zeggen voor? Een wereld waarin alle mensen zonder angst kunnen leven en waarin gebeurtenissen zoals in Washington en New York in de toekomst wereldwijd onmogelijk zijn. Met de recente drie minuten stilte herdenken niet meer specifieke volkeren of rassen hun slachtoffers. In NewYork en Washington zijn mensen vermoord die zonder aanziens des persoons herdacht worden. Volgens Hardt en Negri kent het 'empire' geen onderscheid tussen volkeren en rassen meer. Er zijn geen rassen meer, laat staan een superieur ras en er lijkt ook geen sprake meer van racisme. Niemand wordt buitengesloten, iedereen kan onderdaan van het rijk zijn of worden en kan rekenen op solidariteit in het geval van lijden en ongeluk, zoals in het geval van de herdenking van de onschuldige slachtoffers. Maar wie zich wel binnen het rijk bevindt, en dat is iedereen, maar niet van het rijk is of wil zijn, zal weliswaar niet worden buitengesloten, maar hoeft niet op de volledige rechten van de rijksonderdanen te rekenen. Niemand wordt bij voorbaat uitgesloten, er zijn geen fundamentele verschillen tussen volkeren en rassen en toch is er sprake van racisme en wel van zoals Hardt en Negri zeggen ' een nieuw racisme, een racisme zonder ras, of precieser een racisme dat niet gebaseerd is op een biologische conceptie van het ras (…) Dit imperiaal racisme, of veranderlijk racisme, integreert anderen binnen zijn orde en verwerkt dan de verschillen in een controle systeem. (p.192 en p.195) Hoe werkt dat nieuwe, imperiale racisme? Een voorbeeld: al worden bijvoorbeeld 10.000 Palestijnen in een keer gedood, op een wereldwijde herdenking hoeven zij niet te rekenen. De combinatie van wie ze op dit ogenblik zijn en wat ze met hun leven doen, maakt ze ongeschikt om telkens herkenbaar in beeld te worden gebracht. Ze lijken zichtbaar niet genoeg op wie naar hen kijken en de imperiale media herkennen de Palestijnen niet, ze kunnen ze niet voldoende identificeren. Wie niet geidentificeerd kan worden, wie niet op een vertrouwde manier in beeld kan worden gebracht of wie niet aantrekkelijk genoeg is om voortdurend in beeld te zijn, kan nooit genoeg lijden om wereldwijd te worden herdacht. De afgelopen weken zijn mensen herdacht die door de imperiale media zijn geidentificeerd met de mensen die naar de media kijken. Hadden de media niet hun identificerend werk gedaan, dan zouden de slachtoffers onherkenbaar en onherdenkbaar zijn gebleven, zoals talloze keren eerder in het geval van oorlog en terreur in de wereld is gebeurd. De uitzondering die nu gemaakt is heeft meer dan met een herdenking, met een onderdanige deelname aan een staatsceremonie te maken. IV Bin Laden: dat de mensenrechten hem mogen treffen Zoals gezegd bestaat er geen 'empire' buiten beeld en is er geen gehaat vreemd ras meer buiten het nieuwe rijk, in feite kent het helemaal geen buiten meer. ' Bij de overgang van imperialisme naar het Empire is er steeds minder sprake van een onderscheid tussen binnen en buiten.' (p.187). De aanvallen komen niet meer van buiten want er is geen plaats meer voor een buiten: de hele wereld wordt aangevallen zoals de regering-Bush deze keer niet helemaal beside the point zegt. De oude scheidingen tussen staten en volkeren moeten verdwijnen en elk ingrijpen van het 'empire', elke interventie richt zich ook op de vorming van een bevolking die bij een dergelijk rijk hoort. Een wereldbevolking die niets liever dan een wereldrijk moet willen en die tot in het diepste van haar emoties naar de vorming ervan dient te verlangen. De wereldwijde consensus wordt gezocht om een interventie te legitimeren, maar tegelijkertijd worden interventies ook voorbereid om een dergelijke consensus te verkrijgen. ' Het Empire kan alleen tot stand komen en zijn interventies kunnen alleen juridisch gelegitimeerd worden, wanneer het al deel heeft aan een internationale consensus die gericht is op het oplossen van bestaande conflicten. (p. 15). Een uitzonderlijke situatie die om ingrijpen vraagt, wordt in de huidige situatie van een zich intensiverend 'empire' niets uitzonderlijks, maar regel. En de regering Bush, hoeveel verwarrende wartaal ze ook verder uitslaat, is ook op dat punt to the point, nu ze heeft aangekondigd dat de wereldbevolking een nieuwe en jarenlang durende oorlog te wachten staat. Dat is niet overdreven: het nieuwe wereldrijk ziet zich, gezien zijn eigen ontwikkeling permanent geconfronteerd met uitzonderlijke toestanden en het zal, wil de ontwikkeling niet stagneren, moeten ingrijpen. Niet het belang van een land zal meer worden bedreigd. Dat is de oude, imperialistische geschiedenis, en niets uitzonderlijks. Nee, de hele wereld zal, zoals op 11 september 2001 bedreigd worden of de rechten van alle mensen, zoals in Kosovo en in Macedonie lopen gevaar. Dat is nieuw en uitzonderlijk en vraagt om nieuwe en uitzonderlijke maatregelen: zoals in Servie, waar voor de eerste keer in de geschiedenis van de mensen en hun vliegtuigen bommen werden gegooid uit naam van de mensenrechten. Of zoals nu, september 2001 in het geval van Bin Laden. Dat hij verdacht is zonder aantoonbaar bewijs, dat is niets nieuws. Maar wel dat Bin Laden, geen mens meer zijnde, geexecuteerd kan worden zonder proces: we want him dead or alive. Als het nieuwe rijk al zoiets als een rechtsorde zal kennen, dan zal het een variabele orde van uiterst flexibele mensenrechten zijn. Het zal zijn volgens Hardt en Negri ' een voortdurende uitzonderingstoestand, gerechtvaardigd door een beroep te doen op de essentiele waarden van recht en rechtvaardigheid. Met andere woorden, het recht om overal politioneel op te treden wordt gerechtvaardigd door universele, voor alle mensen geldende waarden.' (p.18) By the way Bin Laden, de onmens - dat de mensenrechten hem mogen treffen - waar komt hij vandaan, of belangrijker waar is hij? Hij kan overal zijn. En zijn trawanten, de nieuwe barbaren. Waar komen die vandaan? Of misschien doet dat er niet toe. Maar waar zijn ze dan nu? Ze moeten toch ergens zijn. Ze kunnen niet van buiten komen, want een buiten is er niet meer. Ze moeten wel van binnen het 'empire' komen, maar waar in dat rijk? Als Bin Laden voor het nieuwe rijk de man van 11 september is, dan is hij ook de man van het rijk. Gesteund aanvankelijk door de Amerikaanse geheime dienst tijdens de Russische bezetting van Afghanistan, rijk geworden in de oliehandel en rijk gebleven door zich te bewegen op de financiele wereldmarkten. Mogelijk, maar vooralsnog onbewezen, heeft hij geld geinvesteerd in de opleiding van piloten, die in vliegtuigen vliegen, waaraan het 'empire' grenzeloos behoefte heeft, en die landen en vertrekken op talloze luchthavens, deze non-places die van iedereen en niemand zijn, even machtig als kwetsbaar. V New York, New York: 'If you can make it here, you can make it everywhere' Hardt en Negri denken dat het 'empire' overal even sterk als zwak is: ' De manier waarop het Empire wordt geconstrueerd en de globalisering van economische en culturele verhoudingen betekent dat virtuele centra van het Empire vanuit elk punt kunnen worden aangevallen.' ( p. 59) Hoe vormt zich het 'empire'? Het moet zich intensiveren, flexibele machtsvormen vinden, een wereldbevolking creeren die innovatief is en toch controleerbaar, media stimuleren die niet uitsluitend herhalen en waarin het imperium zichzelf toch kan bevestigen als de enige mogelijke werkelijkheid. Het moet een beweeglijke consensus zoeken. Zijn eigen beelden en woorden maken en ze toch niet helemaal geloven en het moet met representanten werken die toch ook iets nieuws moeten produceren. Gelooft het zijn eigen beelden en representanten op hun woord: 'het Goede zal het Kwaad overwinnen, USA, USA Wij zullen de wereld naar de overwinning leiden', zouden deze boodschappen werkelijk de uitdrukking zijn van het 'empire' en Georg Bush jr. zijn leider, dan zou er van de constructie van een imperium geen sprake kunnen zijn. De USA zal zeker de wereld niet naar de overwinning leiden, hoe belangrijk ze ook kunnen zijn in een zich vormende imperium. Maar ook de successen van het nieuwe rijk zijn niet zeker en zijn problemen niet gering. Zo zal het de gebeurtenissen van 11 september in zijn eigen ontwikkeling moeten opnemen. Het zal moeten intervenieren, maar tegen wie, hoe, met wie? En hoe kan het intervenieren zonder zijn essentiele kenmerken in gevaar te brengen? Het kan zich niet alleen maar beveiligen, dat is tegen zijn grenzeloze natuur. Trouwens, hoe zou het zich maximaal kunnen beveiligen zonder zijn variabele geld-, goederen- en informatiestromen, zijn vliegtuigen, luchthavens, global cities te blokkeren. Een energiesprong is nu, na 11 september 2001, aangekondigd, een versnelling - de nieuwe, langdurige oorlog tegen het terrorisme - maar of dat helemaal kan worden waargemaakt? Een omvangrijke politionele actie kan winst aan consensus en werkelijkheid opleveren, maar het kan uiteindelijk net zo goed eindigen met verlies aan controle en dissidentie. Maar het 'empire' heeft geen keus, het moet zijn grenzen telkens overschrijden en toch hopen controle te houden. Het moet experimenteren, hopen dat het goed gaat, want het kan niet in de toekomst kijken, laat staan de toekomst beheersen. Het nieuwe rijk kan niet meer terug naar vroeger, naar de tijden van nationalisme en imperialisme. Het kan niet meer iets bestaands, geen land, geen rijkdom en geen arbeidskracht veroveren. Het moet een nieuwe wereld maken, een globaal niemandsland en het tegelijkertijd controleren. Maar of dat zal lukken, is niet alleen aan het 'empire'. *Michael Hardt, Toni Negri. Empire. Cambridge 2000. De vertaling van de citaten zijn van mij. J.S.