'Koude' solidariteit is als patat met slagroom

Hans van Heijningen February 28, 2000

Het pamflet 'Vlucht naar voren!' vormt een pleidooi voor een grensverleggende - humane en realistische - manier van kijken naar het fenomeen migratie. Alleen al om die reden verdient het initiatief van het Autonoom Centrum onze sympathie. Dat betekent echter niet dat het pamflet als zodanig een 'eye opener' is. Impliciet wordt ervan uitgegaan dat de toekomst van onze maatschappij een hoog 'meer van hetzelfde' gehalte zal hebben. Daarnaast gaat het pamflet niet in op de belangrijke vraag of en hoe er politiek draagvlak ontwikkeld kan worden om zo het gewenste open grenzen-beleid te verwezenlijken.

Doorbraak
De main stream-media en de Haagse politiek spelen al jaren met vuur door het vreemdelingenvraagstuk als onbeheersbaar af te schilderen waardoor het een probleem wordt. Stemmingmakerij tegen minderheden en het dichttimmeren van grenzen worden voorgesteld als de enige remedie voor dit 'probleem'. Het feit dat het Autonoom Centrum een poging doet om het fenomeen migratie vanuit een andere invalshoek te benaderen, is alleen daarom al toe te juichen. Het over nationale grenzen trekken van personen en groepen wordt op overtuigende wijze in de context van de mondialisering van de economie en de technologische revolutie geplaatst. Zowel winnaars als verliezers van de veranderingsprocessen trekken met of zonder geldig paspoort over nationale grenzen.

Common sense
Indien de initiatiefnemers erin slagen het pamflet buiten eigen kring te verspreiden, kan het de twijfels versterken die er in links-liberale kring bestaan ten aanzien van het huidige, repressieve, migratiebeleid. Voor diegenen die zich op ethische of politieke gronden reeds verzetten tegen het dichttimmeren van 'Fort Europa', biedt het pamflet weinig nieuws. De strekking ervan is dat degenen die zich tegen een open migratiebeleid keren, de tekenen des tijds niet verstaan: zelfs vanuit eigenbelang zou de Nederlandse samenleving zich niet af moeten sluiten van vreemdelingen, maar zich voor hen moeten open stellen. Mensen zouden zich bewust moeten zijn van het feit dat men een geschiedenis en een toekomst deelt en dat het in ons aller belang is daar consequenties aan te verbinden. Vanuit deze perceptie wordt het begrip 'koude solidariteit' geïntroduceerd. 'Koude' solidariteit wordt volgens de auteurs belichaamd door een systeem van instituties dat mensen een welomschreven recht op voorzieningen biedt en hen beschermt tegen misbruik van hun zwakke positie. De 'koude' solidariteit, die berust op de principes van respect en menselijke waardigheid, zou op bovenstatelijk niveau omgezet moeten worden in concreet beleid.

Prikkeldraad
Analoog aan Lennon ‘Imagine all the people' appelleren de auteurs aan de verstandelijke vermogens en het gezonde eigenbelang van de wereldburger anno 2000. Daar is niks mis mee zolang we maar niet de illusie hebben dat deze factoren de ontwikkeling van de wereld bepalen. De recente geschiedenis maakt duidelijk dat de gevestigde belangen van elite, ras, religie en nationaliteit in veel gevallen zwaarder wegen dan verstandelijke vermogens of de belangen van weldenkende burgers. Dat dwingt ons - of we dat nu leuk vinden of niet - om de machtsvraag te stellen. Is het reëel om te veronderstellen dat de politieke en economische elite van ons land ertoe gebracht kan worden om de grenzen open te stellen voor vreemdelingen? Elites - waar ook ter wereld en ongeacht ideologie - grijpen spontaan naar prikkeldraad wanneer in hun ogen migranten de maatschappelijke stabiliteit bedreigen. Persoonlijk vind ik het gevaarlijk om ervan uit te gaan dat het dichttimmeren van grenzen in deze moderne tijd niet meer mogelijk zou zijn. De technologische revolutie biedt ongekende communicatie-mogelijkheden voor instanties die erop gericht zijn migratiestromen te beteugelen zoals overheden, politie-apparaten en vliegtuigmaatschappijen. De relatieve daling van het aantal asielzoekers tengevolge van repressieve wetgeving, scherpere controles en afschrikkingscampagnes vormen daar een eerste indicatie van.

Onderbuikgevoelens
Hoewel de democratie in Nederland en West-Europa stevig geworteld is, dienen we xenofobe politieke stromingen en organisaties die onderbuikgevoelens politiek articuleren heel serieus te nemen. De vraag hoe of onze samenleving er over twintig à dertig jaar uit zal zien, is niet te beantwoorden. Dat is van de ene kant positief omdat het openingen biedt voor progressieve krachten die zich inzetten voor een wereld zonder nationale grenzen. Aan de andere kant is het niet uit te sluiten dat de elite haar toevlucht zal nemen tot een beleid dat gebaseerd is op het afsluiten van Nederlandse of Europese grenzen en op interne repressie. Dat extreem-rechts er de afgelopen dertig jaar in Nederland niet in geslaagd is om het vreemdelingenvraagstuk politiek succesvol uit te benen, is binnen de Europese context redelijk uniek; in landen als België, de voormalige DDR, Oostenrijk, Zwitserland en Denemarken, behalen racistische partijen recentelijk goede resultaten bij verkiezingen. Hoewel de burgerlijk-conservatieve krachten in die landen tot nog toe weigeren om samen te werken met extreem-rechts, lijkt het een kwestie van aftellen tot die partijen in een aantal landen deel uit zullen gaan maken van het landsbestuur. Om nog te zwijgen van een potentiële economische crisis op het Europese migratiebeleid zouden kunnen hebben.

Vieze kledder
De auteurs van 'Vlucht naar voren!' beschouwen de verzorgingsstaat als een enorme verworvenheid. Los van de vraag of die verzorgingsstaat ook schaduwkanten heeft (de inkapseling van mensen in het systeem), is het een illusie te veronderstellen dat de 'koude' solidariteit op bovenstatelijk niveau georganiseerd zou kunnen worden zonder 'warme' solidariteit. Niet alleen de rationaliteit en het welbegrepen eigenbelang, maar juist ook passie en bevlogenheid hebben er in het verleden toe geleid dat er brede sociale bewegingen ontstonden die streden voor zaken als een verbod op kinderarbeid, vrouwenkiesrecht, de invoering van de AOW en de bijstand, een achturige werkdag etc. Net zoals een benzinemotor niet op water loopt, leidt 'koude' solidariteit niet tot maatschappijverandering: het is de combinatie van rationele en emotionele betrokkenheid die mensen er onder specifieke omstandigheden toe brengt om zich in te zetten voor maatschappelijke veranderingen die hun strikte eigenbelang te boven gaan. Rationaliteit en eigenbelang zijn zaken die mensen ertoe kunnen brengen om een glasverzekering af te sluiten of op de beurs te speculeren. Diegenen die echter zich inzetten voor een humaan vreemdelingenbeleid doen dat niet primair op grond van hun calculerende vermogens, maar omdat zij gevoelens van compassie koesteren, solidair zijn, en in sommige gevallen bereid risico's te nemen op persoonlijk en/of professioneel vlak. Wars van het product- en marktdenken hebben ze iets gemeen met moeder Theresa of Che Guevara, of liefst met een combinatie van beiden. 'Koude solidariteit' is als een combinatie van patat met slagroom; het past niet bij elkaar en het smaakt vies.

'Warme' solidariteit
Dit betekent niet dat er op 'warme' solidariteit niets af te dingen zou zijn. Onder het mom daarvan zijn de afgelopen eeuw de nodige misdaden begaan, zijn er partij- en privé‚-belangen nagejaagd, zijn er illusies nagejaagd en stommiteiten begaan. Kortom, warme solidariteit is niet heilig, dient bevraagd en bekritiseerd te worden, maar is en blijft de motor achter inspanningen die gericht zijn op het creëren van een wereld zonder nationale grenzen. Binnen Nederland gaat het erom de waakvlam van verzet brandend te houden, bestaande repressiepraktijken aan de kaak te stellen, acties en projecten van zelforganisaties te ondersteunen, en nieuwe coalities te smeden. Organisaties als het Autonoom Centrum, XminY Solidariteitsfonds en een groot aantal andere marginale organisaties roeien tegen de stroom in. Tegelijkertijd blijkt een groot deel van de samenleving geen boodschap te hebben aan onze opvattingen over maatschappelijke kwesties. Dat dwingt ons niet alleen geduld te betrachten, maar ook om nieuwe vormen en gedachten te ontwikkelen, nieuwe beelden te scheppen, openingen te zoeken en te experimenteren. De kans dat 'Vlucht naar voren!' in die zin bij zal dragen aan de vernieuwing en verbreding van het open grenzenfront, schat ik echter niet hoog in.

Hans van Heijningen, coördinator XminY Solidariteitsfonds