Een multi-culturele samenleving

De houding ten aanzien van migratie wordt niet alleen door rationele argumenten bepaald. Ook al kunnen we aantonen dat toenemende migratie zowel economisch als cultureel gezien een positief effect heeft op onze samenleving, toch hoeft dit nog geen veranderende houding ten opzichte van `vreemdelingen' in te houden. We zullen moeten kijken welke voorwaarden in ons denken over de `vreemdeling' noodzakelijk zijn om onze houding te veranderen. Dit denken over de `vreemdeling' heeft ook veel te maken met hoe we over onszélf denken.


Eén van de belangrijkste peilers van het restrictieve vreemdelingenbeleid is de angst, die voortkomt uit het gevoel van bedreiging. De vreemdeling wordt als bedreiging ervaren. Niet alleen door de aantallen vreemdelingen die zouden komen maar met name door het onbekende met gevolg een ontwijken van de confrontatie met `het andere'. `Wat de boer niet kent dat eet hij niet' is een treffend spreekwoord. Om de ontwijking te handhaven vindt er juist een afkering plaats, mede ingegeven door een misplaatst superioriteitsgevoel. We zien onszelf als hoogbeschaafd en ontwikkeld tegenover de anderen die minder beschaafd en ontwikkeld zouden zijn.

Vermijdingsvisie

De confrontatie wordt dus niet gezocht, maar sterker nog vermeden. Hiermee wordt de eigenlijke discussie rond bijvoorbeeld illegaliteit en migratie ook niet aangegaan. Jos de Beus, hoogleraar sociale filosofie en ethiek, heeft het over de twee visies op migrantenpolitiek: de vermijdingsvisie en de
confrontatievisie. "De confrontatievisie gaat ervan uit dat een wilsovereenstemming over de multiculturele beschaving alleen maar tot stand kan komen door zelfverheffing van de betrokken groepen, door boring tussen deze groepen en door een wijze van politieke vertegenwoordiging", aldus Jos de Beus. Volgens hem overheerst de vermijdingsvisie in Nederland. Met deze visie doelt hij op het uit de weg gaan van conflicten als `witte' en `zwarte' scholen, of buurten met hoge percentages `buitenlanders', maar het gaat veel verder.

In zijn essay `De cultus van vermijding' zegt hij daarover: "Zoals de monocultuur de verleidelijke thuishaven is voor bange mensen, en een verzameling mono-subculturen het domein van bedaarde mensen die hun gemoedsrust voorop stellen, zo is de veelvormige cultuur de arena van strevende, nerveuze mensen." Het vermijden van conflicten is ook een typische reactie in een consensusdemocratie, zoals wij die kennen. Middelen om wel meer confrontatie te krijgen zijn openbare discussie, opkomen voor eigen cultuur, emancipatie, politieke verte
genwoordiging en collectieve actie.

Het beeld dat er weinig sprake is van confrontatie met een daaruit voortkomende multi-culturele samenleving, wordt bevestigd door het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). Zij constateert in een 30 september jl. uitgegeven rapport dat multicultureel Nederland niet bestaat. Directeur P. Schnabel in de Volkskrant van 1 oktober jl.: "De stijl van de samenleving blijft onverbloemd Hollands. Het vreemde dient hooguit als een decoratief element. De samenleving is geen smeltkroes van culturen, maar een smeltkroes van mensen uit verschillende culturen."
De autochtone Nederlander vermijdt contact en blijft achter de veilige geraniums zitten. De migrant wordt als vreemd ervaren en afgewezen.
Het oordeel van Nederlanders over buitenlanders is dan ook niet positief. Volgens het SCP vindt bijna de helft (48 procent) van de Nederlanders dat er te veel buitenlanders in Nederland zijn. Zo'n 46 procent wil niet of niet graag buitenlanders als buren. En de verdraagzaamheid ten aanzien van andere godsdiensten, met name de islam, is afgenomen. Door het behouden van de afstand zal er ook geen herkenning van de ander en het andere. Het `wij' `zij' denken wordt hierdoor alleen maar gestimuleerd.

Verscheidenheid

Met confrontatie en multi-culturele samenleving wordt niet gepleit voor eenvormigheid. Integendeel, zelfs de samenleving zal moeten blijven bestaan uit veelvormigheid, ook uit veelvormigheid van allerlei subculturen. Alleen moeten die subculturen wel steeds met elkaar in contact komen en botsen. Botsingen met een openheid en dat is iets anders dan botsingen die ingegeven zijn door afwijzing zoals vanuit een racistische ideologie. Chenjerai Hove, een schrijver uit Zimbabwe, zegt het zo: "Ook de wanklank maakt deel uit van de harmonie, de overeenstemming. Als je naar elkaar schreeuwt, kwaad op elkaar bent, zul je meer aan goedheid hechten; je hebt immers de kwaadheid gezien. Ik heb er bovendien een hekel aan om in een land te wonen waar iedereen hetzelfde denkt en spreekt. Dat is saai. Ik wil kromme én rechte neuzen; rare, lelijke én mooie gezichten. Dat is mijn ideaal. Daarom stop ik kleur in mijn werk."
Andere culturen hebben ons veel te bieden zoals de zorg voor de gemeenschap of ouderen, het op verschillende wijze benaderen van problemen en een gastvrijheid die wij niet kennen.
Gastvrijheid die algemeen wordt gewaardeerd als we elders op vakantie zijn. Het is een veelvoorkomende ervaring van vakantiegangers die blijkbaar opvalt in contrast met wat we hier gewend zijn.

Maar we moeten de migrant ook weer niet op een voetstuk zetten als een zuiverder of echter mens dan wij zouden zijn. Anil Ramdas waarschuwde daarvoor op zijn Socrates lezing: "Het ergste wat allochtonen kan overkomen is dat ze uit blinde liefde door de intellectuelen worden omarmd. Dat gevaar dreigt soms, als je algemene uitspraken hoort over de zogenaamde `verrijking' die allochtonen betekenen voor de Nederlandse cultuur, of dat allochtonen tenminste nog over een `authentieke' identiteit beschikken die Nederlanders zijn kwijtgeraakt. Zo'n houding verschilt weinig van die van zendelingen en hulpverleners die het hun plicht achten om kleurlingen te helpen of ervan uitgaan dat die mensen evenveel recht hebben op `onze' beschaving. Beide standpunten plaatsen de allochtonen in de positie van de absolute Ander: de betere Ander of juist de misdeelde Ander; de perfecte Ander, of juist de weerloze Ander. In alle gevallen is
de eigen superioriteit de ranzige ondertoon en de exotisering van vreemdelingen het uiteindelijke resultaat. Maar als lieve gemeenplaatsen even verdacht zijn als kwade clichés, wat blijft er dan over? Een persoonlijke betrokkenheid, zou ik denken. Een persoonlijke betrokkenheid die noodzakelijkerwijs gebaseerd is op persoonlijke ervaringen."

De vraag is natuurlijk hoe de huidige situatie te doorbreken. Waarom is de Nederlandse samenleving zo behoudend en in zich zelf gekeerd. Waarom zien we niet de rijkdom die confrontaties met zich mee kunnen brengen? Hoe krijgen we nieuwsgierigheid in plaats van afwijzing? Het zijn vragen waar niet zo één, twee, drie een antwoord op te vinden is, maar duidelijk is wel dat het iets met onszelf te maken heeft en niet met de ander.
Een positieve kijk is moeilijk van bovenaf op te leggen. Een aanzet tot de omslag in de ideologische/culturele benadering van migratie zal vooral gegeven moeten worden door degene die niet binnen de bestaande politieke structuren functioneren. Mensen, ongebonden en met een open visie, die de discussie aan willen gaan. Ook is van belang dat een andere benadering in praktijk wordt gebracht en niet bij woorden alleen blijft. De laatste jaren laten zien dat er rond het onderwerp migratie tal van groepen en mensen daadwerkelijk proberen tegen de heersende cultuur in, alternatieven te bedenken en uit te werken. Het belang daarbij is vooral veel mensen uit diverse culturen met elkaar in contact te brengen. Contact in het geval van vluchtelingen en illegalen moet niet bestaan uit enkel de verhouding tussen hulpverlener en hulpbehoevende, maar ook uit interesse in wat de ander denkt en zijn vaardigheden.

Een andere benadering

De erkenning van Nederland als immigratieland en multiculturele samenleving zou een belangrijke stap zijn. Het beeld overheerst nog altijd van een witte Nederlander. Er wordt nog steeds gesproken over autochtonen en allochtonen een indeling die nergens op slaat en meestal door witte Nederlanders gebruikt wordt om zich te onderscheiden van de `anderen', waarbij veelal een aantal negatieve gevoelens naar die ander toe bestaan en aan de ander negatieve kenmerken worden toegeschreven.
"Is een Turkse jongeman die in Amsterdam geboren werd en vlekkeloos `kanker-eikel' kan roepen een Amsterdammer of een allochtoon? Of zijn dat maskerwoorden voor volwaardig of halfwaardig?", vroeg schrijf
ster/onderzoekster Sibel Bilgin, zich af. Zij ging op zoek naar de Hollands-Turkse identiteit van de jongste generatie. "Wat die ook is: in elk geval geen allochtoon. Dat woord moet op de schroothoop."
Terwijl velen, ook politici, een multiculturele samenleving met de mond belijden en dat op zich niet als ongewenst beschouwen, blijkt toch elke keer dat bij de benadering van problemen als criminaliteit vooral de andere cultuur als oorzaak aangewezen wordt.
Het racisme neemt dan ook schrikbarend toe. Terwijl extreem-rechts van de kaart is geveegd is er een brede stroming van racisme ontstaan. Dit terwijl we blijven benadrukken hoe tolerant en hoe humaan ons vreemdelingenbeleid is. Er is sprake van een leven naast de waarheid.

Het begint bij jezelf

Een andere migratiepolitiek begint bij mensen zelf en zal niet ontstaan in de grote politiek. Door gemengde huwelijken, gemengde sportclubs, door in buurten gemengd te wonen en voor gedeelde belangen op te komen, door gemengde scholen zal het op langere termijn normaal zijn, dat een Nederlander alle kleuren kan hebben. Ons eigen superioriteitsdenken kan erdoor ter discussie gesteld worden en het beeld dat we van ons zelf hebben bijgesteld. Een erkenning kan ontstaan van bepaalde waarden als democratie en vrijheid die we allemaal willen hebben en houden, en dat allerlei culturele verschillen ook prettig zijn. Het is de basis om ook letterlijk en figuurlijk over onze grenzen heen te laten kijken, waardoor de oorspronkelijke Nederlander kan leren inzien dat er geen enkele reden is om zich boven de andere te stellen. Een multi-culturele samenleving geeft geen garantie op een opener migratiebeleid, maar het ontbreken van een multi-culturele samenleving maakt een ander beleid haast onmogelijk.

Er is een continue beweging nodig, een doorlopend debat waar de samenleving bij betrokken is. Waarbij we kijken naar wat we gezamenlijk hebben en waarin we verschillen. "De spanning tussen gemeenschappelijke waarden en culturele verschillen kan de motor vormen van ontwikkeling", aldus Breyten Breytenbach.

Ed Hollants

zoek • archief • discussie • reageer • home • english