Cultuurkritiek  Tegen de schijn, het respectloze, het grote geld door Cokky van Limpt 2001-10-16 Bron: Trouw Hij veroordeelt de middelen, maar kan zich de motivatie van Osama Bin Laden 'heel goed voorstellen'. VU-hoogleraar Bram van de Beek zou soms wensen dat ook christenen 'veel meer innerlijk verzet hadden tegen de globaliseringswals die over hen heengaat.' Dr. Bram van de Beek, sinds een jaar hoogleraar symboliek aan de Vrije Universiteit, heeft zich met zijn onlangs uitgesproken oratie de 'existentiële' woede van nogal wat collega's op de hals gehaald. 'Jij zaagt de poten onder het cultuur christendom uit', verwijten ze hem. Een terecht verwijt, dat hij desalniettemin met verve verdedigt, vanuit de overtuiging dat ,,de kerk opnieuw moet leren de wereld te ontmaskeren.'' Voor zijn inaugurele rede op 21 september heeft Van de Beek (55) het vroegchristelijke genre van de apologie uit de kast gehaald. ,,Apologetiek was in de vroege kerk niet, zoals gewoonlijk in de moderne tijd, een poging om het geloof acceptabel te maken, maar vooral een verweer door het gedachtegoed van de tegenstanders te ontmaskeren als leugen.'' Ook de huidige kerk zou volgens hem opnieuw de moed moeten opbrengen de wereld waarvan zij deel uitmaakt te ontmaskeren. Want met die wereld is veel mis. Om zich heenkijkend ziet Van de Beek een ogenschijnlijk plurale cultuur, die echter gedreven wordt door één macht: 'die van het grote geld'. Zowel de Verlichting als andere ideologische en religieuze dromen hebben volgens hem meegewerkt aan het ontstaan van deze materialistische wereld. ,,Waar de mens autonoom wordt, levend zonder God, gaat uiteindelijk het recht van de sterkste gelden, en dat is thans het recht van de rijkste. In zo'n wereld ontstaat respectloosheid en geweld, zoals de dramatische gebeurtenissen in New York laten zien.'' In die situatie moet de kerk weer leren wat haar verkondiging is, meent hij, ook als die vreemdelingschap impliceert. In plaats van positief te staan tegenover de cultuur, wat in kerk en theologie tegenwoordig gebruikelijk is, zou de kerk juist die cultuur moeten durven ontmaskeren als een leugen. ,,Onder cultuur versta ik de waarden van een samenleving en de doelen die zij zichzelf stelt. Kijkend naar de westerse samenleving zie ik dan een kritiekloze stapeling van waarden als taal, cultuur, geloof en staat, die vervolgens door de globalisering internationaal wordt gemaakt tot 'de' westerse beschaving. Een 'beschaving' waarin reclamecommercials zo'n geweldige impact hebben, dat mensen zich bijna geen eigen gedachten meer kunnen vormen. En een beschaving waarin, passend bij de idee van individuele vrijheid en mondigheid van de mens, elke morele dwang ontbreekt.'' Dat lijkt heel mooi, zegt Van de Beek, maar het is een droom. En als we met die droom gaan leven zijn de consequenties desastreus. Hij ziet die gevolgen onder meer in de Nederlandse politiek. ,,We kunnen geen beroep meer doen op het geweten van mensen, want dat moet vrij zijn. We kunnen niemand moreel dwingen. Maar we moeten wel samenleven. Er is structurering van de maatschappij nodig. Voor de vormgeving zou het redelijk gesprek voldoende moeten zijn. Maar een gesprek dat tot conclusies kan leiden, veronderstelt een gemeenschappelijke basis. Er moet iets zijn wat de individuele belangen overstijgt. Nu kan dat niet iets ideëels zijn, want dat botst met de vrijheid van de mens. Daarom blijft alleen het botte materiële meetbare belang over. Maar dat is alleen redelijk voor degenen die geen groter goed kennen dan materiële welvaart. Dus het is helemaal niet redelijk, het is opgelegd. Daarom blijkt de discussie onmogelijk. Blijft als enige over dat in plaats van een morele norm een technische wet het collectieve belang zeker stelt.'' Als voorbeeld noemt hij de mond- en klauwzeercrisis. ,,De technische wetgeving met louter economische doelstellingen was het enige wat besliste. Dat impliceerde de hoogste mate van onvrijheid en het ontbreken van enig redelijk alternatief. Er viel niet over te praten: zoals het technisch op papier was vastgesteld, zo moest het. Het was niet de vraag of het góed was, het was aldus vastgelegd. Wat leek begonnen te zijn als respectvolle redelijkheid voor mondige mensen eindigde in respectloze materialisering van mensen en dieren.'' Een tweede consequentie van de droom van individuele vrijheid en mondigheid is volgens Van de Beek respectloosheid. ,,In de schijn van mondigheid laten we mensen vrij. We corrigeren hen niet meer. Maar deze idee van de absolute menselijke vrijheid leidt in wezen tot een individualisering en veronachtzaming van mensen, die zich uit in gebrek aan respect. Zo zou ik de Nederlandse maatschappij van dit moment willen karakteriseren: respectloos.'' Dat zijn woorden waarschijnlijk worden afgedaan als conservatieve christelijke praat, weet hij. Maar juist daarin komt volgens hem de respectloosheid van de huidige samenleving tot uiting. ,,Wie werkelijk protesteren, worden aan de kant gezet.'' Zo hij al een querulant is, kiest hij niet de gedaante van de klager, maar die van de aanklager, die zijn klacht richt tegen 'de commerciële wereldheerschappij' van dit moment. Zijn scherpe opstelling komt voort uit persoonlijke bewustwording. ,,Tijdens een bezoek aan Indonesië, in de nadagen van Soeharto, maakte ik kennis met wat de globalisering doet aan mensen die werkelijk armer zijn. De westerse invloeden grijpen zo diep in, dat zij ervan overtuigd raken dat hún cultuur minderwaardig is. Toen wij aan een becak-rijder vroegen ons naar een echt goed restaurant te brengen, zette hij ons af bij Kentucky Fried Chicken. Je ziet de invloed van globalisering en commercialisering in zo'n land, maar je wordt je er ook bewust van wat het aan jezélf doet. De reclame werkt door, ook in mij. Je wordt meegenomen in een stroom, waarvan je niet meer weet wie die regisseert. Je bent niet vrij meer.'' ,,Niet slechts een continent, maar de hele wereld wordt uitgebuit tot het niveau dat slechts één conclusie overlaat, die ik ooit hoorde van een oude zieke zwarte vrouw in Zuid-Afrika: 'Ek is so moeg, basie'. Globalisering veroorzaakt concreet lijden en grijpt ook moreel in de diepere waarden van mensen in, zodat het haast onmogelijk voor hen wordt in hun geloofstraditie te blijven staan.'' Dat radicale moslims, met andere waarden dan de westerse, zich hiertegen het hardst afzetten, vindt Van de Beek niet toevallig. ,,Ze voelen 'Amerika' op hun cultuur afkomen en weten niet hoe ze dat moeten tegenhouden. Waarom slaat een kind? Uit machteloosheid en frustratie. Dat geldt ook voor Bin Laden en diens volgelingen. Ik sta sympathiek tegenover hun verzet tegen de globalisering, maar veroordeel de middelen, hoewel weerstand bieden tegen globalisering zonder geweld wel erg moeilijk is. Eerlijk gezegd bekroop mij, temidden van vele ambivalente gevoelens, op 11 september ook even de gedachte: 'er gebeurt tenminste wat, hoe erg het ook is'.'' ,,Natuurlijk vind ik Osama Bin Laden een fanaticus en een zieke geest. Dat zie je ook aan zijn gebaren en mimiek. Met zijn iets naar boven gerichte ogen kijkt hij je nét niet aan. Qua type zou hij het, los uiteraard van de actuele context, goed doen als hoofdpersoon in een 'Jezus'-film. Hij lijkt wel wat op die vrome, zoetsappige Jezusplaatjes. Nogmaals, zijn middelen keur ik af, maar zijn motivatie kan ik me heel goed voorstellen. Hij is westers opgeleid, heeft met de Amerikanen samengewerkt. Hij heeft het kwaad gezien dat over de wereld komt als de Amerikanen niet gestopt worden, en dat in jezelf en in je cultuur voortwoekert. Soms zou je wensen dat ook christenen veel meer innerlijk verzet hadden tegen de globaliseringswals die over hen heengaat.'' De kritiek van anti-globaliste Naomi Klein (No Logo), dat de steenrijke Bin Laden zijn geld niet aan de arme uitgebuiten geeft, maar in oorlogstuig steekt, deelt Van de Beek niet. ,,Arm is in zijn cultuur niet belangrijk. Waar het om gaat is: volg je de islam of niet?'' Kan het eigenlijk nog goed komen met het westen? Cultuurpessimist Van de Beek gelooft er niet meer in. ,,De westerse beschaving kan alleen in elkaar storten zoals destijds het Romeinse Rijk. Dat rijk dat zo machtig was, maar innerlijk zo verzwakt en decadent, dat Galliërs en Germanen de zaak gemakkelijk konden overnemen. Wij zijn net zo kwetsbaar geworden. Terwijl de Amerikanen plannen maken voor een ruimteschild, worden hun piloten met stanley-mesjes gekeeld. Ik denk dat het terroristische type van verzet van Bin Laden en de zijnen op den duur de maatschappij zal uithollen en doen ineenstorten. Culturen en beschavingen bestaan nu eenmaal niet eeuwig.''