Sinds eind maart 1993 werken de vreemdelingendiensten van Den Haag en Eindhoven als eerste in Nederland met het VAS. Er wordt al zo'n tien gewerkt aan een geautomatiseerd vreemdelingenregistratie systeem en in de loop van dit jaar zal het landelijk worden ingevoerd.

Wat is het VAS nu precies?

Al sinds jaar en dag worden buitenlanders in Nederland geregistreerd bij de verschillende vreemdelingendiensten. Gebeurde dat vroeger nog gewoon met kaartjes, met de komst van de computer hebben de meeste vreemdelingendiensten een geautomatiseerde administratie ingevoerd. Ook de Directie Vreemdelingen Zaken van het ministerie van justitie houd een uitgebreide registratie bij van alle buitenlanders die een asielaanvraag hebben gedaan. Hiernaast houd de marechaussee bij welke buitenlanders het land niet in mogen. Met de opzet van het VAS is al in 1982 begonnen, alleen is het doel de afgelopen jaren aardig bijgesteld. Begin tachtiger jaren was het doel hoofdzakelijk om de procedures te versnellen en de werklast van de vreemdelingendiensten te verlagen. Het huidige VAS zal hiernaast ook een belangrijke rol gaan spelen in het oppakken en verwijderen van illegalen. Bij de uitwisseling van gegevens over buitenlanders, maar ook bij politiecontroles, zal het VAS een zeer belangrijke rol gaan spelen.

Hoe gaat het VAS werken?

Het systeem zelf zit vrij eenvoudig in elkaar. Elke vreemdelingendienst zal beschikken over een eigen DVAS (Deel VAS). Hierin zitten de uitgebreide dossiers van buitenlanders. Dit zal in het hele land op een zelfde manier worden geregistreerd, zodat uitwisseling eenvoudig is. Hiernaast komt er een Centraal Register Vreemdelingen (CRV), dat beheerd zal worden door de Centrale Recherche Informatiedienst (CRI). Hierin zullen een aantal basisgegevens van alle buitenlanders die in Nederland verblijven worden opgenomen. Naast de persoonsgegevens wordt ook een pseudoniem en gegevens over de verblijfsstatus opgenomen. De vreemdeling krijgt een CRV nummer en vermelding van de vreemdelingendienst.
Vreemdelingendiensten hebben dag en nacht toegang tot dit systeem. Zij kunnen bovendien communiceren met elkaar om gegevens op te vragen en uit te wisselen en met justitie. Het bijgevoegd plaatje geeft de structuur duidelijk weer. Eén, toch tamelijk belangrijk onderdeel, heeft de publiciteit vreemd genoeg nog niet mogen halen. Naast alle persoonsgegeven zal het VAS namelijk ook worden voorzien van een foto van de betreffende buitenlander, die op eenzelfde manier op te vragen is. In een apart systeem, VISAGE/VRD, zijn de foto's met 'optimale kleurenkwaliteit' opgeslagen. Via een eigen nummer zijn ze direkt gekoppeld aan het VAS.

Wat is er mogelijk met het VAS?

Om te beginnen is het VAS dus een echt heel erg uitgebreide kaartenbak, in dit geval elektronisch. Doordat de informatie allemaal op dezelfde wijze genoteerd staat is uitwisseling van gegevens heel erg eenvoudig. Niet alleen binnen het systeem met ook met andere systemen. Daarnaast is het mogelijk met het VAS gegevens op te vragen die nodig zijn bij de procedure die een vreemdeling doorloopt, een soort standaard formulieren systeem. Als laatste, niet onbelangrijkste, is het met het systeem mogelijk gegevens op verschillende categorie‰n te sorteren. Zo kan het systeem een uitdraai geven van bijvoorbeeld alle buitenlanders boven de 15, of alle buitenlanders die niet aan hun meldingsplicht hebben voldaan, of alle Turken in Nederland.

Wat voor rol gaat het VAS nu spelen?

Het VAS zal een belangrijke rol gaan spelen bij het uitsluiten van illegalen van voorzieningen, zoals huursubsidie, uitkeringen, etc. In de toekomst moeten ambtenaren de verblijfsstatus van buitenlanders gaan controleren bij aanvraag van een dienst. De wettelijke regelingen hiervoor zullen voor een groot deel nog gemaakt moeten worden. De controle van buitenlanders zal via de Gemeentelijk Basis Administratie moeten gaan lopen. Op aandringen van de gehele Tweede Kamer zal in dit systeem ruimte worden gemaakt om een stuk of negen verschillende verblijfsstatussen voor buitenlanders op te nemen. Het VAS zal de leverancier moeten worden van dit systeem moeten. Nu is het GBA zo'n verschrikkelijk mammoetprojekt dat invoering nog wel enige tijd op zich kan laten wachten. Tot die tijd zullen diensten zelf bij het CRV de verblijfsstatus op moeten vragen. De uitwisseling van gegevens beperkt zich echter niet alleen van het VAS naar de (semi-) overheidsdiensten. De informatiestroom zal ook de andere kant op lopen. De Vreemdelingendienst kan bijvoorbeeld bij de Sociale Diensten opvragen of iemand een uitkering heeft. Dit kan dan weer gevolgen hebben voor de verblijfsstatus, die in sommige gevallen gekoppeld is aan het hebben van werk. Ook bij de straatcontroles zal het VAS een belangrijk instrument worden om buitenlanders te controleren. De databestanden van het Centrale Vreemdelingen Register worden direkt toegankelijk voor alle politiekorpsen, zodat de gegevens die iemand op grond van de nieuwe legitimatieplicht verstrekt direkt gecontroleerd kunnen worden. Argument is dat buitenlanders dan niet meer in de situatie terecht kunnen komen dat ze onterecht een dag worden vastgezet ter vaststelling van hun verblijfsstatus. Tegenover dit schijnbare voordeel staat het grote gevaar van toenemende controle. Het wordt natuurlijk vrij simpel om bij elke aanhouding van een als buitenlands ogend persoon de verblijfsstatus te controleren in het VAS. De problemen die hierbij ontstaan spreken voor zich: in de praktijk zullen zwarte mensen gecontroleerd worden. Voor zwarte Nederlanders onstaat helemaal een vreemde situatie.
Zij komen niet voor in het VAS, dus zullen zij aan moeten tonen dat ze Nederlander zijn, een omgekeerde bewijslast. Naast de legitimatieplicht vormt het VAS dus het sluitstuk binnen de opsporing van illegalen.
Wie zich niet kan legitimeren en niet in het VAS voorkomt, of geregistreerd staat als illegaal, wordt verwijderd.

Het sofi-nummer

Illegalen kunnen sinds 1 januari 1992 al geen sofi-nummer meer krijgen. Het sofi-nummer wordt gebruikt om gegevens uit te wisselen tussen verschillende diensten. Kijk bijvoorbeeld naar de uitwisseling tussen belastingdienst en sociale dienst, waar dan weer de hoge fraude cijfers uitrollen. Hoe het sofi-nummer nu precies een rol gaat spelen voor illegalen is nog steeds onduidelijk. Doordat zij al niet in aanmerking komen voor een nummer, worden ze inderdaad uitgesloten van een aantal diensten die het hebben van een sofi-nummer als voorwaarde stellen. Daar er ook al via het VAS gecontroleerd wordt lijkt het een tamelijk overbodige route. In de herziening vreemdelingenwet wordt het gebruik van het sofi-nummer definitief geregeld. Als deze wet wordt aangenomen zal het sofi-nummer als een soort referentienummer in het VAS worden opgenomen. Het zou dan vooral moeten dienen om foute spelling te ontdekken en op die manier dubbele registraties tegen moeten gaan.

Wettelijke basis

Op dit moment bestaat er nog wettelijke basis voor het systematisch koppelen van VAS gegevens aan andere bestanden. Ook hierin zou de nieuwe Vreemdelingenwet moeten voorzien, middels een aanpassing van artikel 48. Of en hoe dit artikel wordt aangepast en of dit dan voldoende is om het VAS te laten functioneren zoals de regering wenst moet nog blijken. Van verschillende kanten is flinke kritiek op de voorgestelde wijziging, onder meer op grond van verdragsrechtelijke argumenten. Het nieuwe artikel geeft de minister namelijk ruime bevoegdheden om diverse bestanden te koppelen aan het VAS. De waarborgen voor de privacy van buitenlanders zijn nogal mager in deze nieuwe wet.

Wat zijn de gevolgen?

De gevolgen van het VAS zijn niet alleen een verdere marginalisering van illegalen, ook een verregaande controle van alle buitenlanders zal het gevolg zijn. Hoewel een groot del van de illegalen, noodgedwongen, hun leven vaak letterlijk in de illegaliteit lijden, zal de toegang de maatschappij definitief worden afgesloten. Er zal een situatie ontstaan waarbij een grote groep mensen letterlijk verdwijnt in de marge van de maatschappij. Gecombineerd met de nieuwe legitimatieplicht zal de kans ook steeds groter worden dat zij opgepakt worden. Voor ambtenaren zal er geen meldingsplicht komen van illegalen. Op eigen initiatief kunnen zij dit natuurlijk alsnog wel doen, zoals elke Nederlander trouwens. Risico is natuurlijk wel dat zij door dit VAS eerder gestimuleerd zullen worden dit wel te doen. In het nieuwe artikel 48 van de vreemdelingenwet wordt wel voorgesteld om een verplichte melding in te stellen van een aantal bestanden naar de vreemdelingendiensten "die in het belang zijn voor het handhaven van de vreemdelingenwet". Geen directe meldingsplicht dus maar een indirecte, die wel degelijk veel consequenties kan hebben voor buitenlanders. Maar ook buitenlanders die een verblijfsstatus hebben zullen de gevolgen ondervinden. Door de grote wirwar aan statussen is het op dit moment vaak onduidelijk wie waar recht op heeft. Mag een ontheemde ex-Joegoslaaf nu wel af niet werken. Krijgt een gedoogde Somali‰r nu wel of geen kinderbijslag? Mag een studerende Tjech hier nu wel of niet werken? Het VAS zal niet letterlijk al deze vragen kunnen beantwoorden maar door de koppeling van de bestanden, zal de vreemdelingendienst eerder door hebben als iemand aktiviteiten ontplooit die zijn of haar status niet toelaat. Daarnaast zal de toenemende controle racisme bevorderen. Elke ambtenaar moet namelijk op grond van uiterlijk bepalen of hij iemand controleert of niet. Het ligt dus wel erg voor de hand dat vooral zwarte mensen hier het slachtoffer van zullen zijn. Voor allochtone Nederlanders zal er helemaal een vreemde situatie ontstaan. Zij staan namelijk in het VAS, maar wie zegt dat ze Nederlander zijn of illegaal? In de praktijk zullen zij hun onschuld moeten bewijzen. Dit omkeren van de bewijslast zal ook voor hen gelden wiens gegevens niet blijken te kloppen of bij wie de status ondertussen veranderd is. Gezien de achterstanden die vreemdelingendiensten hebben in het verwerken van nieuwe gegevens zullen hier dus veel problemen bij ontstaan.