En wat als de VS niet winnen?

Een analyse

Dries Boele driesboele@wxs.nl

Wat is er aan de hand wanneer de VS de `oorlog tegen terrorisme' niet
winnen? Het is namelijk nog niet zo zeker dat de doelen die Bush heeft
gesteld zullen worden gehaald. Veel tekenen wijzen een andere kant op.
Misschien wint Amerika wel een slag in Afghanistan, zal het Taliban-regime
vallen en wordt Bin Laden gevangen genomen of gedood, maar dan? Grote kans
dat Amerika uiteindelijk de oorlog voortijdig zal moeten afblazen, omdat
de doelen onhaalbaar blijken en de tegenstand in de islamitische wereld te
groot wordt. Of zal het verstrikt raken in een beschavingsoorlog? Is die
niet nu reeds gaande? Deze vragen zouden de nieuwe vredesbeweging in het
Westen moeten bezig houden.

Van een universeel optredend Westen…

Het verzet tegen de interventies in Afghanistan neemt alleen maar toe,
vooral in de islamitische wereld. `USA, go to hell' staat ondertussen op
vele spandoeken. Wat te voorzien was, gebeurt: de organisatoren en plegers
van de aanslagen in NY en Washington staan niet meer alleen, hun fanclub
groeit met de dag, terwijl Bin Laden uitgroeit tot een Che Guevara van de
moslimwereld, maar dan met massale aanhang. Hoe kun je een oorlog winnen
tegen een mythe en tegen miljoenen tellende sympathisanten?

Er is weinig meer over van de wereldwijde verontwaardiging over het
instorten van de Twin Towers. Wat is er voor in de plaats gekomen? Een
groeiend conflict tussen de islamitische wereld en de VS. De logica van
dit beschavingsconflict maakt dat elke nieuwe gebeurtenis zorgt voor een
aanscherping, zonder dat de hoofdrolspelers nog grip hebben op de
richting. Alle acties van de VS c.s. pakken anders uit dan men hoopte of
vermoedde, inclusief voedseldroppingen in Afghanistan. Anderzijds
versterken incidenten zoals de miltvuurinfecties in verschillende
Amerikaanse steden de inzet en vastberadenheid van de VS. Toegeven of zich
terugtrekken wordt steeds meer onmogelijk zonder zwaar gezichtsverlies.

Elkaar versterkende vijandigheden dus tussen zich ingravende kampen, zo
groot als werelddelen. Er is geen sprake meer van een `wereldwijde
campagne' tegen `terrorisme', als betrof het slechts een klein en
geïsoleerd groepje criminele zonderlingen dat door iedereen wordt
veroordeeld. Er is ondertussen veel meer aan de hand.

Hoe in dit groeiende beschavingsconflict een positie in te nemen? Met wie
of wat verklaar ik me solidair wanneer ik mij tot tegenstander verklaar
van de huidige `oorlog tegen terrorisme'? Als de nieuwe vredesbeweging
protesteert, waartegen dan? Of waarvoor? Niet alleen het huidige
terrorisme is een complex verschijnsel, ook de wereld waarin het opereert
en scheidslijnen trekt is allerminst eenduidig.

Het zou een vergissing zijn om te menen dat verzet tegen de oorlog in
Nederland en andere Westerse landen een zelfde soort verzet is als het
verzet in de moslimwereld. Demonstranten in Jakarta of Peshawar gaan om
andere redenen de straat op als demonstranten in Amsterdam of Londen.
Denken dat dat niet zo is, getuigt van eenzelfde universalistische
denkfout als nu door Bush wordt gemaakt, samen met zijn ideoloog Blair.
Zij menen dat de VS de wereld voor moeten gaan in een wereldomvattende
strijd tegen `terrorisme', in naam van de vrije en enig beschaafde wereld.
Dat wil zeggen: Amerika en iedereen die maar wil volgen, om te beginnen
Groot-Brittannië. Maar veel landen zitten niet meer te wachten op dit
leiderschap en zijn het niet eens met de Amerikaanse definitie van
`beschaving'.

… naar een multipolaire wereld

Als de VS hun doelstellingen niet halen (d.w.z. gewelddadig verzet tegen
de VS wereldwijd uitbannen), dan zou dat een historische les moeten zijn:
de Westerse hegemonie in de wereld loopt ten einde. We zijn op weg naar
een multipolaire wereld. Dat blijkt reeds uit de moeizame onderhandelingen
die nodig zijn om als VS iets gedaan te krijgen in de landen rond
Afghanistan: de onderlinge afhankelijkheid neemt toe. De VS hebben het
niet meer voor het zeggen. In een multipolaire wereld eisen
beschavingsgebieden als China en de islamitische wereld hun eigen aandeel
op. Daarbij zullen de VS (en Europa) moeten inschikken, minstens wat
betreft zelfbeeld, als superieure en alleenheersende koploper en
wereldleider.

Het is echter de vraag of de VS bereid zijn die les te leren. Deze oorlog
kan ook worden opgevat als een poging van Amerika om zijn mondiale
hegemonie te herwinnen, terwijl het bezig was, al geruime tijd, om die
kwijt te raken. (Met name in Azië bleek het de afgelopen jaren steeds
minder te vertellen te hebben; denk aan de mislukte pogingen in relatie
tot China om handelsbeleid te koppelen aan mensenrechten.) Blair doet in
ieder geval verwoede pogingen om zijn ideologisch en retorisch zwakke
broeder Bush daarin bij te staan. Hij lijkt te geloven in een zegenrijk
nieuw imperium, geleid door Britten en Amerikanen. Treurig alleen dat het
Tony-evangelie weliswaar als universeel menselijk wordt gepresenteerd,
maar door steeds meer mensen wordt ervaren als Westerse betweterij.

Protest tegen de oorlog zal zich niet alleen moeten richten op de
oorlogshandelingen in Afghanistan en omstreken, maar ook en vooral op het
Westers superioriteitsdenken. Hierin zijn de VS wellicht kampioen, maar
ook in Europa is het nog veelal een onuitgesproken vanzelfsprekendheid.
(Zelfs menig stem in de antiglobaliseringsbeweging maakt zich hieraan
schuldig. In hun anti-westerse houding bevestigen velen in feite hun
superioriteitsopvatting.) We zullen er aan moeten wennen dat men er in
andere delen van de wereld andere opvattingen op na houdt.

Ook wat betreft democratie en mensenrechten. Dit zijn geen universele
natuurwetten, maar producten van ontwikkelingen in het Westerse
beschavingsgebied. Als Westerling ben ik er trots op, maar moeten ze
daarom ook iedereen aanspreken? Zijn wij in staat om de islamitische
wereld hun eigen gang te laten gaan, ook als dat bijvoorbeeld een
`iranisering' zou betekenen van een aantal landen?

Het verzet van moslims, van Marokko tot Indonesië, is niet primair gericht
tegen het Westen, maar vooral vóór een islamitische wereld die trots op
zichzelf wil zijn, erkenning wil krijgen voor haar beschaving (gebaseerd
op de islam) en die een eigen ontwikkeling wil gaan (zoals in Iran), om
zodoende uitzicht te bieden voor de velen die nu in armoede en onvrede
leven. Van het Westen wordt niet gevraagd om islamitisch te worden, maar
wel om zich met de eigen zaken te bemoeien en zich politiek terug te
trekken uit de islamitische wereld. Men wil niet gehinderd worden door
Westerse bemoeienis en paternalisme.

En terecht. Deze eisen zouden wij ook voor onszelf onderschrijven. (Wie
zou het pikken wanneer bijvoorbeeld Chinezen ons kwamen vertellen hoe we
moeten leven?) We hebben echter weinig oog voor vergelijkbare wensen
elders in de wereld, waar men ook meester wil zijn over de eigen
ontwikkeling, - ook al gaat die dan een andere kant op dan wij
Westerlingen `goed' vinden. Dit misverstand kenmerkt een verschil in
beschavingen: andere ethische, sociale en politieke antwoorden op dezelfde
basale levensvragen.

Een symboolgerichte oorlog

Een beschavingsconflict draait meer nog dan andere conflicten om symbolen.
De aanval op de Twin Towers en het Pentagon waren daar goede voorbeelden
van. Een aanval op symbolen maakt andere gevoelens van identificatie en
solidariteit los dan wanneer een willekeurig object wordt opgeblazen. De
huidige oorlog draait voor een groot deel om symbolen. De aanwezigheid
bijvoorbeeld van Amerikaanse troepen op `heilige grond' in Saoedi-Arabië
is voor veel moslims in hoge mate symbolisch, maar daarom niet minder
ernstig, in tegendeel zelfs.

Hetzelfde geldt voor het Palestijns-Israëlische conflict. Het is de vraag
of velen in de islamitische wereld nu echt wakker liggen van het lot van
Palestijnse vluchtelingen in tenten en schamele woningen in Gazastrook en
Westbank. Wel staat het conflict symbool voor de wijze waarop VS en EU
zich opstellen ten aanzien van moslims en hun wereld: het Westen doet
alsof het onpartijdig is, maar in feite meet het met twee maten en kiest
partij, vóór Israël, dat wil zeggen: tegen moslims, - althans in hun ogen,
en dat telt.

Het Palestijns-Israëlische conflict is onderdeel van de huidige oorlog.
Het beste zou zijn wanneer het Westen zijn schijnbare afzijdigheid zou
opgeven en inderdaad partij zou kiezen, en wel door te erkennen dat Israël
deel uitmaakt van de Westerse beschaving. (Niet alleen Israëli's beweren
dit, wie in Israël is geweest weet dat het een heel ander land is dan de
omringende islamitische landen; het is een Westers land.) Door Israël tot
onderdeel van het Westen te rekenen, kunnen VS en EU ook eisen stellen, en
wel door uiterst zwaar in te zetten op een regeling van het conflict,
waarbij Israël veilig is en Palestijnen recht wordt gedaan met een eigen
staat.

Het heeft geen zin om Israël aan zijn lot over te laten en net te doen
alsof het geen Westers land is: we krijgen toch de rekening gepresenteerd,
want de islamitische wereld zal het niet geloven. Israël is inderdaad `one
of us', maar het zal dan ook gedwongen moeten worden zich aan Westerse
maatstaven te houden, zoals Blair c.s. dat eerder ook eisten van Servië.
In plaats van afzijdig te bemiddelen zal het Westen het conflict tot zijn
zaak moeten maken en daar dan vergaande consequenties aan verbinden:
Israël kan niet meer rekenen op een uitzonderingspositie wanneer het wil
worden beschouwd als deel van het Westen.

Ten slotte

De Pax America had universalistische pretenties. De huidige oorlog maakt
daar een einde aan. We zijn bezig over te schakelen op een multipolaire
wereld en dat vergt nog vele aanpassingen, vooral mentaal. Wanneer de VS
de oorlog verliezen of voortijdig moeten staken, zal dat vooral
beschadiging betekenen van een achterhaald zelf- en wereldbeeld, -erfenis
van de Koude Oorlog en de overwinning op de Sovjet-vijand. De wereld is
ondertussen veranderd. Willen wij dat onder ogen zien? Niet zeker, gelet
op de vanzelfsprekendheid waarmee nog steeds een verworvenheid als
Westerse democratie wordt verdedigd als universeel.

De `nieuwe wereldorde' die Bush senior 10 jaar geleden afkondigde blijkt
geen wereldorde te zijn geworden waarin Amerika de dienst uitmaakt en
voorbeeld is voor de ontwikkeling van de rest van de wereld, dat wil
zeggen: kapitalistisch, liberaal en democratisch naar Westers model. Bush
junior maakt de geboorte mee van een multipolaire wereldorde, waarin
verschillende beschavingsgebieden zelf uit willen maken hoe zij zich
zullen ontwikkelen. Deze wereldorde is niet pas op 11 september ontstaan
maar wel extra zichtbaar geworden. Aan de basis van vredesacties zou het
besef moeten staan van deze veranderende wereldorde en een herziening van
het Westerse zelf- en wereldbeeld.

Met vriendelijke groet,
Dries Boele