OVER DRIE VERSCHILLENDE ZAKEN: ISLAM, FUNDAMENTALISME, GEWELD copyright MARTIJN DE KONING 2001 www.martijndekoning.com De rijen moeten worden gesloten, als één man achter de Amerikanen. Ben je niet met ons, dan ben je tegen ons! De bevoegdheden van de geheime diensten moeten worden uitgebreid, de vijand ligt immers op de loer; misschien wel op de hoek van uw straat. Wie de vijand is? Dat lijkt duidelijk. Dat is Osama bin Laden, dat is Afghanistan, dat zijn de moslims, misschien ook wel de moslims in uw straat. De 'clash of civilizations' zoals Samuel Huntington die voorspelde lijkt begonnen. Huntington zag na het einde van de Koude Oorlog een nieuw conflict opdoemen en wel dat tussen de westerse beschaving en de Chinese en de islamitische beschaving. Na zo'n korte tijd na de aanslag is het nog te vroeg om dit echt te bepalen. Wel lijkt er sprake van een Koude Oorlog-sfeer. Het zwart-wit denken, het vijanddenken is terug. 'Wij' zijn de goeden en 'wij' dat zijn de westerse landen. 'Zij' zijn de slechten en 'zij' wordt gevormd door de Islamitische gemeenschap. Waar dit denken toe kan leiden zien we aan de feestvierende Marokkaanse jongeren in Ede en de reacties daarop en aan het lastigvallen van moslims in de VS, Nederland en andere westerse landen. Het is opvallend hoe in Nederland de strijd tegen het terrorisme en de multiculturele samenleving met elkaar verbonden zijn. Nergens in Europa is er sprake van de 'kleine terreur' zoals die hier tegen moslimgroepen wordt gevoerd: de moskeebranden, bekladdingen en lastigvallen van moslims op straat. Nergens ook wordt dit verband ook zo nadrukkelijk gelegd in de media. Nergens wordt er onderzoek gedaan onder moslims over die aanslag. Het begrip dat vele moslims uitspreken wordt scherp veroordeeld in de media en net als in de El Moumni-affaire zijn zowel de 'politiek correcten' als 'politiek incorrecten' eensgezind in hun kritiek. Net als ten tijde van de Koude Oorlog wordt de sociale werkelijkheid met deze eenvoudige beelden geen recht gedaan. Zonder twijfel waren veel moslims geschokt door de aanslagen in de VS en hebben veel moslims meegedaan met de 3 minuten stilte op vrijdag na de aanslagen. De meesten hadden echter graag gezien had dat Nederland ook eens drie minuten stilte hield voor de slachtoffers in Tsjetsjenië, Palestina of Srebenica. Door de plegers van de aanslag in de VS en bijkans alle moslims te zien als (potentiële) terroristen, wordt echter aan hun motieven voorbijgegaan als zijnde irrationeel, onmenselijk en onrealistisch. Door de aanslag op de VS te portretteren als een aanval op de westerse beschaving en de Islam te beschouwen als tegengesteld of zelfs vijandig tegenover westerse waarden, wordt voorbijgegaan aan het gegeven dat er maar weinig moslims zijn die tegen vrijheid en democratie zijn maar wel tegen het selectief hanteren van deze waarden. Waarom wordt het schenden van deze waarden in sommige landen oogluikend toegestaan, terwijl in andere landen (ook ten koste van burgerslachtoffers!) daar fel tegen opgetreden wordt. Zo sterk als autochtonen zich verbonden voelen met de VS, zo sterk voelen veel moslims zich verbonden met broeders en zusters in andere landen en met het onrecht dat hen daar wordt aangedaan. Is het onmenselijk en onrealistisch om hier tegen te ageren. En gebeurt dat op irrationele wijze? Dit maakt echter niet uit. 'Ze' zijn voor ons of tegen ons; een tussenweg is er niet lijkt het wel. Door alle moslims op één hoop te gooien wordt echter miskend dat er veel verschillende interpretaties en praktijken zijn in de Islamitische wereld. In het fundamentalisme komen een aantal elementen samen die een explosief brouwsel vormen. Het zijn niet de elementen afzonderlijk die tot fundamentalisme leiden, maar het is de combinatie van armoede, politieke doelen en een interpretatie van de Islam die als een soort politiek-ideologische katalysator van deze zaken dient. Het is een interpretatie die een alternatief antwoord biedt op de vragen in de wereld waarin de geschiedenis gemythologiseerd wordt en stereotypen gecultiveerd. Deze interpretatie is sterk anti-modernistisch maar dat wil niet zeggen dat iedere zogenaamde traditionele moslim een fundamentalist is. Fundamentalisme is een modern verschijnsel; een sterke anti-reactie op de gevoelde westerse dominantie. Fundamentalistische interpretaties van religie zijn net als nationalisme en racisme, aantrekkelijk doordat ze een eenvoudig wereldbeeld geven met simpele antwoorden. Het is aantrekkelijk voor de armen en de machtelozen omdat ze een eenvoudig perspectief bieden uit hun misère. In die zin is terrorisme het wapen van de machtelozen. Maar hier gaat nog iets aan vooraf. We moeten verder kijken dan ons neus lang is. Wat veroorzaakt dit geweld? Deze vraag moet niet gesteld worden ter rechtvaardiging van dergelijke daden maar wel om deze te begrijpen én te voorkomen. De term islamitisch fundamentalisme lijkt synoniem geworden met geweld. Allereerst is fundamentalisme echter geen exclusief islamitisch fenomeen. We hebben Christelijke fundamentalisten in de VS gezien in het Waco-drama, Joodse fundamentalisten in het Midden Oosten, Hindu en Sikh fundamentalisten in India en minder bekend maar wel degelijk aanwezig, Boeddhistische fundamentalisten in Tibet. Dit in ogenschouw nemende lijkt de verbinding tussen fundamentalisme en geweld 'natuurlijk' te zijn, en we herinneren ons natuurlijk ook nog de vele terroristische aanslagen in Europa met de oorlog in Libanon, Lockerbie, de Palestijnse aanslagen in de jaren '70. Maar dit is toch te simpel. De term fundamentalisme en zeker in het geval van islamitisch fundamentalisme lijkt zeker nu een handige term om verschijnselen te categoriseren en te duiden maar door de emotionele en normatieve connotaties lijdt het ons af van de diversiteit en complexiteit die achter het fundamentalisme schuil gaat. Hierdoor krijgt alles wat moslim is de stempel 'fundamentalist' (en dus agressief). Hier speelt de al oude westerse angst voor Islam (Islamophobia) een grote rol. Maar wat is fundamentalisme nu eigenlijk? Het concept fundamentalisme in samenhang met religie is ontstaan in het westerse Christendom in het bijzonder in de Puriteinse traditie en haar opvolgers in Europa en vooral de Verenigde Staten. Het verwijst gewoonlijk naar interpretaties waarin wordt benadrukt dat de Bijbel letterlijk het woord van God is dat niet is aangetast door menselijke uitleg of belangen. Dit betekent eigenlijk automatisch dat deze term niet zomaar kan worden toegepast op Islam. De Quran is volgens moslims het woord van God en daarmee is de Islam fundamentalistisch per definitie. In dit opzicht is het onzinnig om een verschil te maken tussen een fundamentalistische moslim en een andere moslim want een moslim die niet fundamentalistisch is, is geen moslim. Eigenlijk zegt deze klakkeloze toepassing van een christelijk etiket dus niet zoveel. Wanneer we fundamentalisme nu echter zien als een term voor iemand die zich identificeert met en wil terugkeren naar de basis van zijn / haar godsdienst, dan is het een nuttige term. Dan valt het in de Islamitische wereld samen met de term usuli die soms wordt gehanteerd en die, gebaseerd op de wortels (usul) betekent. In het Christendom herkennen we dit ook. Dit was immers het streven van de Reformatie. Volgens sommige onderzoekers, en ik kan daarin wel meegaan, is datgene wat we nu in de Islamitische wereld zien, is dat hier ook een Reformatie aan de gang is waarin men terug wil naar de wortels van de religie en tegelijkertijd daarmee, iets nieuws creëert. Verandering door het streven naar continuïteit zeg maar. Enkele eeuwen na aanvang van de Islam werd iedereen die zich als moslim beschouwde, ook door anderen als zodanig geaccepteerd in de Arabische wereld ook al was iemands gedrag misschien niet des islams. De Islam had echter ook haar puriteinse en ideologische tradities waarin centraal stond dat een moslim ook een moslim moest zijn in ethisch en politiek correct gedrag. Iedere moslim die het niet hiermee eens was of die volgens deze stroming niet aan hun opvatting voldeed, was een ongelovige (kafir). Deze puriteinse groepen waren echter niet zo sterk, op enkele perioden na, en werden vaak vervolgd. De huidige omstandigheden zijn heel anders. De Islamitische wereld is lang niet meer zo dominant op politiek, militair, wetenschappelijk en economisch terrein. Tegelijkertijd vind er in de ogen van veel moslims en Arabische landen een proces van cultureel imperialisme (samenhangend met globalisering) plaats. De Iraanse revolutie is in de ogen van veel moslims misschien wel de eerste Islamitische overwinning sinds lange tijd en bood een alternatief voor de hopeloze staat waarin veel Arabische landen na de dekolonisatie zich bevonden. De westerse modellen van liberalisme en socialisme hadden weinig goeds gebracht en 'Islam is de oplossing' was dan ook erg aantrekkelijk met name voor de armen. In het westen komt daar nog de factor van etnische, culturele en religieuze minderheid. De achterstandssituatie en de achterstelling van deze groep is een voedingsbodem voor onrust. Het zijn immers dergelijke groepen die het meest vatbaar zijn, voor dergelijke alternatieven. Moeten we daarom bang zijn voor geweld door moslims in deze samenleving? Nee. Hoewel er ook hier gevaarlijk extremistische elementen rondlopen, bestaat veruit het grootste deel van de Nederlandse fundamentalisten uit diegenen die bewust willen terug keren naar de wortels van hun geloof: de Quran en de hadith. In dit proces ontdoet men deze wortels van culturele, etnische banden en ontstaan er nieuwe culturele uitdrukkingsvormen van een religie, aangepast aan de nieuwe, westerse, omgeving. Het gaat om mensen die zich voor de volle 100% moslims willen noemen én voor de volle 100% willen participeren in deze samenleving. Historisch gezien, en waarschijnlijk ook in de ogen van de meeste moslims, passen deze mensen in de dominante traditie van de Islam; namelijk die van de grote Jihad. Het streven naar en de psychologische strijd om de kern van hun religie. De radicale extremisten, die eerder angst en geweld als wapen hebben dan Quran en hadith, maken deel uit van een onderschikte traditie met de nadruk op politieke en ethische correctheid. De reactie in het westen lijkt nu het spiegelbeeld te vormen van het simpele wereldbeeld van de fundamentalisten. 'Wij' zijn goed, democratisch en rechtvaardig, 'zij' zijn de schurken. We moeten maar eens goed nadenken over deze eenzijdige belichting van de zaak. Onze waarheid is één van de mogelijke versies van de waarheid en we zullen moeten zoeken naar de anderen. In een multiculturele samenleving als Nederland betekent dat in ieder geval het actief betrekken van zelforganisaties van minderheden. De opstelling van een organisatie als Milli Gorus die duidelijk stelling heeft genomen tegen de aanslagen in de VS, of het optreden van imam Haselhoef bij de herdenkingsdienst in Utrecht, is te beschouwen als een eerste stap uit de richting van de moslims. Beiden zijn te beschouwen als representanten van de genoemde dominante traditie. Nu autochtonen en overheidsinstanties nog. Heb niet alleen de mond vol van de eigen verantwoordelijkheid van Turken en Marokkanen maar ondersteun dan ook die (religieuze) zelforganisaties die verantwoordelijkheid oppakken. Alleen in samenwerking en dialoog kan het zwart wit denken doorbroken worden. Het past daarbij niet iedere keer moslimleiders in Nederland op het matje te roepen na weer een incident. Dat toont alleen aan dat moslims nog steeds niet gezien worden als volwaardige burgers en dat is nu precies de voedingsbodem voor de gewelddadige radicale extremisten. En laten we hopen dat de reactie van de VS niet ontaard in nietsontziend geweld waarbij onschuldige slachtoffers vallen. Bronnen: Blommaert, Jan, 2001, Banditisme of politiek? Over conceptuele onduidelijkheid. http://allserv.rug.ac.be/~hdeley/CIE/blommaert10.htm Nielsen, Jorgen S., 1999, Towards a European Islam. Houndmills, Basingstoke, Hampshire and London: MacMillan Press LTD