Oorlog en vrede Als we willen dat de toekomst van ons allen is zullen we die zelf moeten vormgeven. 15 maart 2003 Ed Hollants Autonoom Centrum Het door de VS met geweld omverwerpen van het huidige regime in Irak heeft vergaande gevolgen. Het zorgt voor een toenemende destabilisering van de wereld, waarvan nu onduidelijk is waar deze uiteindelijk toe zal leiden. Op korte termijn is in ieder geval duidelijk dat er veel negatieve gevolgen zijn, met name voor burgers en milieu. De oorlog is ook een uiting van een proces dat al enige jaren geleden is ingezet en nog lang niet op zijn eind is. Een beweging die zich keert tegen deze oorlog zal dan ook vooral over het moment van de oorlog heen moeten kijken. De oorlog tegen het bewind in Irak staat niet op zichzelf, maar kun je zien als een gebeurtenis die deel uitmaakt van een periode die niet veel goeds voorspelt. Het maakt het project duidelijk van rechts republikeins Amerika om desnoods via gewapende interventies een onafhankelijke economische en militaire grootmacht te bestendigen die de gehele wereld overheerst en wil blijven beheersen. Het resulteert in een verstoring in de bestaande verhoudingen. Maar er zijn ook andere zaken die beginnen op te spelen met verstrekkende gevolgen: de wereldwijd stagnerende economie, de Palestijnse opstand, de dreiging van terrorisme en de legitimiteits crisis van internationale instanties als IMF, Wereldbank, en nu ook de VN. Het ziet er naar uit dat we een in nieuw hoofdstuk van de wereldgeschiedenis zijn beland. Een tijd die zich vooral kenmerkt door polarisatie, ongegeneerde machtspolitiek, gewapende conflicten, een falende internationale gemeenschap, toenemend fundamentalisme, maar ook toenemend verzet van uit lokale gemeenschappen overal in de wereld tegen deze negatieve ontwikkelingen. Voor mijzelf was niet 11 september maar het uitbreken van de tweede Intifidah in de Bezette Palestijnse Gebieden een gebeurtenis die me deed beseffen dat we een nieuw tijdperk ingingen. De onvoorwaardelijke steun aan Israël door de VS en in iets mindere mate door Europa, zorgt voor steeds meer ongeloof en verzet tegen de politiek die door de VS en Europa wordt gevoerd en die gebaseerd zou zijn op democratie en mensenrechten. Het Israëlisch Palestijnse conflict is exemplarisch voor de koloniale en imperialistische houding tegenover de onderdrukte 'mindere'. Op kleine schaal en daardoor grijpbaar maakt het honderden jaren van bestaande tegenstellingen duidelijk. Niet voor niets wordt het door de bevolkingen in Arabische landen maar ook in vele andere landen, voornamelijk voormalige koloniën, gezien als het symbool van onderdrukking. Het oplossen van dit conflict op een voor de Palestijnen bevredigende manier is dan ook veel belangrijker voor de wereldvrede en het tegengaan van polarisatie dan het omverwerpen van het regime van Saddam Hoessein. Het gebrek aan perspectief heeft er aan Palestijnse zijde voor gezorgd dat er een toenemende bereidheid is tot zelfmoordaanslagen. Aan Israëlische zijde wordt geen middel geschuwd om het verzet te breken en een zo groot mogelijk deel van de Bezette Gebieden definitief in te lijven en te zuiveren van Palestijnen. Iedereen is het er eigenlijk wel over eens dat zonder druk van buiten op Israël het conflict alleen maar erger wordt. Maar die druk komt er niet. Gevolg is een jarenlange zich voortslepende bloedige strijd zonder perspectief op een oplossing en die dagelijks vooral de hypocrisie van de VS aantoont. Het einde van het 'einde van de ideologieën' De laatste jaren hebben zich tal van zaken voorgedaan die de zekerheid en het vertrouwen in de wijze waarop de wereld is en wordt vormgegeven, op de proef hebben gesteld. De afwijzing door de VS van de Kyoto-protocollen, de sabotage door de VS van het Internationaal Gerechtshof, 11 september en haar nasleep, het boekhoudschandaal bij Enron en dichter bij huis de Gekke Koeien ziekte BSE, vuurwerkramp in Enschede, Mond- en Klauw Zeer, de Betuwelijn, de vogelpest, de bouwfraude, enzovoorts. Dit alles is een ongekende opeenstapeling van gebeurtenissen in korte tijd die enkele zaken aan het licht brengen. De gebeurtenissen tonen het einde aan van het tijdperk dat heeft geleid tot het 'einde van de ideologieën', zoals jubelend nog pas enkele jaren geleden werd vastgesteld. De overwinning van het kapitalisme en de vrije markt die daarmee het gelijk aan hun kant dachten te hebben wordt nu in brede kringen ter discussie gesteld. Het kan vreemd verkeren. Tot voor kort was het bijna onmogelijk om radikale kritiek op het neoliberalisme en de vrije markt te uiten. Je plaatste jezelf daarmee buiten elke discussie. Nu wordt er alom gesproken van een te ver doorschoten kapitalisme. Een ander duidelijk waarneembaar gegeven is het toenemen van onzekerheid en een onveiligheidsgevoel. Het leven van de in de Westerse wereld in vrede consumerende burger is wreed verstoord geraakt. Als laatste wil ik hier nog noemen de afkeer van het bestaande politieke bedrijf met name waar dit bestuurders betreft. Dit werd voor het eerst in Nederland massaal duidelijk met de opkomst van het fenomeen rond Pim Fortuyn en nu met het verzet tegen de oorlog in Irak. Grote aantallen burgers hebben weinig vertrouwen meer in de besluitvorming en motivatie daartoe, die politici en ambtenaren bezigen. In plaats van de apathie die kenmerkend was in de jaren negentig is er nu sprake van politisering van burgers en toenemend verzet. Ondanks de massamedia en de propaganda die via deze media gevoerd wordt, blijkt een overgroot deel van de wereld en dit keer inclusief Westerse landen, gekant tegen de oorlog. Het heeft er zelfs voor gezorgd dat er in de media weer sprake is van enig debat. In vele landen wordt de politiek van de VS zelf als minstens zo gevaarlijk gezien als het bewind van Saddam Hoessein. Gevolgen van de oorlog Eén van de belangrijkste gevolgen van de oorlog wat betreft het gebied waar deze zich afspeelt, het Midden Oosten, is dat er op de bestaande machtsverhoudingen ingebroken wordt. Dit zou positief kunnen zijn als het vanuit bevolkingen zelf kwam die streven naar meer democratie, maar dat is niet het geval. Wat vooral te vrezen valt is dat door het wegvallen van Saddam Hoessein verschillende krachten loskomen om hun voordeel te slaan. Turkije probeert Noord Irak (deels) in te lijven of in ieder geval haar invloed te vergroten, terwijl Iran dit ook probeert. Nu al zijn er berichten over de aanwezigheid van Iraanse speciale eenheden in Noord Irak. Een conflict tussen deze twee is niet uitgesloten. De Koerden zullen voor de zoveelste keer verraden en opgeofferd worden. In Zuid Irak zal Iran ook proberen haar invloed te vergroten, terwijl juist de VS dit land zien als deel van de as van het kwaad en als eventueel volgend doelwit. Israël wil al lange tijd definitief afrekenen met de Palestijnen, hetgeen weer enorme gevolgen heeft voor de rest van de Arabische wereld, zeker als blijkt dat de VS in grote lijnen Israël blijven steunen. De VS hebben, als ze eenmaal de oliestroom uit Irak onder controle hebben, hun afhankelijkheid van Saoedi-Arabië verminderd, waardoor de druk vanuit de VS op dat land groter gaat worden. Tenslotte kwamen de meest daders van de aanslag op 11 september '01 uit dat land en stroomt er nog steeds veel geld van daar naar fundamentalistische groeperingen. De beheersing van de olie wat ook één van de redenen was voor de omverwerping van het het Taliban-bewind in Afghanistan heeft ook met een andere reden te maken. China is een van de weinige landen die een grote economische groei doormaakt. Economen voorspellen al dat deze eeuw de eeuw van China gaat worden zoals de twintigste eeuw de eeuw van Amerika was. China zal ook steeds afhankelijker worden van olie. De controle over de olie is dus voor Amerika een manier om ook enige controle over China te krijgen. Door de oorlog tegen Irak en de gevolgen ervan zal het verzet tegen Amerika alleen maar toenemen. Met name in de Arabische landen maar ook Aziatische landen waar verzet moeilijk openlijk te plegen is, doordat het vooral gaat om (door het Westen gesteunde) dictaturen, zoekt dit verzet een uitweg. Uitlaatklep hiervoor wordt meer en meer de fundamentalistische Islam die als enige kracht zowel ideologisch als militair zich daadwerkelijk te weer stelt. Pakistan krijgt hier bijvoorbeeld mee te maken. Het verzet zal steeds bloediger de kop in worden gedrukt door de bestaande machthebbers, of door een nieuwe dictator, gesteund door de VS die tot elke prijs de oliepijpleiding door Pakistan willen veiligstellen. Ongetwijfeld zal elk land, zoals Iran en Noord Korea, dat te vrezen heeft van de confrontatie die Bush en zijn rechtse regering willen, zich in snel tempo bewapenen met nucleaire raketten omdat dit waarschijnlijk één van de weinige middelen is om Bush een pas op de plaats te laten maken. Met andere woorden: de huidige politiek van de VS werkt juist de productie van massa-vernietigingswapens in de hand. De oorlog kan ook wel eens het begin van het einde zijn van Amerika als supermacht. Deze macht is sinds de Tweede Wereld Oorlog alleen maar toegenomen en is nu op haar hoogtepunt beland. Een supermacht kan alleen dan aan de macht blijven als deze rekening houdt met andere landen en buiten de economische en militaire overheersing ook een moreel gelijk weet uit te dragen. Dit is nu net wat er niet gebeurt. De VS weet in de oorlog tegen Irak niet te verkopen waarom deze oorlog op dit moment nodig is. Het grotere verhaal dat dit het begin zou zijn van een democratisering van het Midden Oosten is volstrekt ongeloofwaardig. Juist meer democratie zou betekenen meer anti-amerikaanse politiek en ook meer druk op Israël. Nu blijft het vooral beperkt door grote woorden van dictators en elites die in wezen innige banden hebben met de VS. In plaats van overleg rond de kwestie Irak is gekozen voor konfrontatie, ook naar de andere leden van de Veiligheidsraad. De economische en militaire middelen worden op een botte, niets verhullende wijze ingezet om de zin door te drijven. De redenatie is: 'we hebben de wereld niet nodig, we kunnen het allemaal zelf wel'. Dit zal zeker gevolgen hebben. De stemming zal in veel landen anti-Amerikaans worden, ook in landen die altijd als 'vriend' van de VS te boek stonden. Het kan het begin zijn van het verval van de VS als supermacht. Maar ook hier in Nederland zullen de gevolgen groot zijn. Er is een verdere verwijdering zichtbaar tussen met name Nederlanders van Arabische afkomst en autochtonen. De wijze waarop vooral steeds uitsluitend op het gevaar van de Islam wordt gewezen, het nog steeds niet volledig op gelijke voet accepteren van migranten en de eenzijdige blik op het Israëlisch Palestijnse conflict zorgen hiervoor. Dit zal alleen maar toenemen. De koof dreigt groter te worden en van samenleven is nauwelijks sprake. Autochtone Nederlanders integreren niet in een multiculturele samenleving. Toenemend fundamentalisme Veel migrantenjongeren bevinden zich in een ideologisch vacuüm en een identiteitscrisis. Ze voelen zich aan de ene kant westers en Nederlander, maar niet geaccepteerd en anderzijds Marokkaan, Turk, Islamiet. Het is geen wonder dat ze vatbaar zijn voor bewegingen zoals Islamitische bewegingen die dit vacuüm opvullen. Bewegingen die zich ook verzetten tegen de verfoeilijke en verderfelijk westerse consumptiewereld en een vorm van eigen waarde geven. Vanuit links is er geen wervend verhaal dat migrantenjongeren kan binden, er zijn ook nauwelijks of slechts broze contacten over en weer. De Palestijnse strijd is voor veel migranten(jongeren) een strijd waarmee zij zich identificeren, als strijd van het goede tegen kwade krachten. Het gevolg is wel dat jongeren vatbaarder worden voor fundamentalistische stromingen. Dit geldt ook in andere Europese landen en zorgt zo voor een voedingsbodem voor terreur groepen. Het lijkt me ook niet de vraag óf er een aanslag komt in Europa, maar wannéér. Nadat dit gebeurt valt te vrezen dat de overheid overgaat tot nog sterkere repressiemaatregelen tegen migranten en vluchtelingen. Op zich zijn er signalen dat Islamitisch fundamentalisme afneemt mede doordat de wereld kleiner is geworden en overal mensen zich 'bevrijden' van knellende banden. Maar als er geen progressieve krachten zijn die aansluiten op onvrede die er is zullen mensen zich toch wenden tot fundamentalistische Islamitisch perspectief. Wat Islamitische krachten vóór hebben is dat er financiële stromen zijn om hen te ondersteunen en om sociale verbanden via voorzieningen op te bouwen. Vooral oliestaten in het Midden Oosten spelen daar een rol in. Het is trouwens niet alleen de fundamentalistische Islam die op onvrede inspeelt; ook fundamentalistische christelijke en joodse groepen evenals nationalistische groepen doen dat en zij zijn ook niet vies van aanslagen op burgers. Als we niet uitkijken ontstaan er meer en meer konfrontaties uit fundamentalistische geloofsovertuigingen. Het lijkt er op alsof hier bijna bewust op aangestuurd wordt niet alleen door de fundamentalistische Islam in de persoon van Bin Laden, maar ook door de regering Bush. De een roept ter ondersteuning van zijn daden 'Alah is groot' de andere 'God bless america'. Politiek tot vrije markt product Het model van de parlementaire democratie verliest aan geloofwaardigheid, evenals internationale instituties zoals de VN. In bijna alle Europese landen is een grote meerderheid van bevolkingen tegen een oorlog tegen Irak. Toch zijn er landen als Spanje en Italië waar geen enkel draagvlak voor een oorlog is maar waarvan de regering zich voor oorlog uitspreekt. Steeds meer mensen worden zich bewust van de verstrengeling van de politiek, de bedrijven en de media en beginnen zich te roeren. De VN zijn zo langzamerhand een aanfluiting en lijken meer op een markt met loven en bieden of maffia-structuur met afpersing. De VS verdedigen haar koehandel zelfs door erop te wijzen dat dit nu gangbare diplomatie is die eigen is aan een vrije wereld. Na de materiële rijkdommen en collectieve voorzieningen lijkt nu ook de politiek te moeten voldoen aan de vrije markt. Als je macht en geld hebt koop je stemmen ter ondersteuning van je zienswijze. Hiermee heeft democratie al haar waarde verloren. Het gaat niet meer om meningen, debat, of elkaar overtuigen. Elk perspectief, dat met redelijkheid en het vinden van een compromis conflicten op te lossen zijn, is weg. Geen Palestijn die er meer in gelooft, maar ook talloze anderen niet. De enige uitweg die door velen nog gezien wordt is de gewapende strijd in de vorm van terreur, de enige vorm van gewapend verzet die kans van slagen heeft. Vanuit de algehele malaise wat betreft geloofwaardigheid van instituties als de staat, het IMF, de VN, Wereldbank, etcetera, zijn er twee belangrijke tendensen te zien. Aan de ene kant die van nationalisme en fundamentalisme en aan de andere kant de bewegingen voor directe democratie, onder andere te zien in de globaliseringsbeweging van onderop. De staat en haar burocratie voelen dat de stabiliteit kan worden aangetast en dat haar controle over wat er gebeurt afneemt. Het gevolg is een grijpen naar de bekende wapens: toenemende repressie en controles. Wat moeten wij er nu mee Een gewapend conflict op zich hoeft nog niet altijd negatief of onwenselijk te zijn. Als je niet principieel pacifist bent, valt er soms wat te zeggen voor gewapend ingrijpen. Dictators zijn vaak alleen met militaire middelen te verdrijven ofwel van buitenaf ofwel intern door gewapende strijd. Bekend voorbeeld is Vietnam dat Cambodja binnentrok en een eind maakte aan het schrikbewind van Pol Pot. In het geval van Irak is de terechte vraag of er op dit moment ook niet zonder gewapend ingrijpen kans is op verandering. Het is vaak een netelige kwestie. Een niet makkelijk te beantwoorden vraag is bijvoorbeeld of Afghanen beter af zijn op dit moment dan onder een Talibanbewind en of het Talibanbewind op andere wijze was te stoppen geweest. Of dat Kosovaren nu beter af zijn dan dat ze nog jaren onder Servische onderdrukking hadden moeten leven. Maar een oorlog heeft niet alleen gevolgen voor de direct betrokken en is niet te beoordelen als momentopname. Met andere woorden: de oorlog is een uitkomst van een proces en heeft lange termijn gevolgen die meegewogen moeten worden in de kritiek. Sterker, te veel fixeren op de oorlog zelf heeft als nadeel dat veel belangrijke zaken niet op de voorgrond treden en dat de fundamentele kritiek op de oorlog ontkracht wordt, indien de oorlog kort zou duren en straks bijvoorbeeld duizenden Irakezen juichend op de straat staan. Het is precies wat voorstanders van een oorlog vaak doen: het moment op zich losmaken van wat ervoor en daarna gebeurt en het versimpelen tot het feit dat militair ingrijpen toch goed is op dat moment. Het is toch prima dat de Irakezen verlost worden van Saddam Hoessein. Er zijn ook veel Irakezen die zo redeneren, wat van hen uit gezien wel te begrijpen is. Ze hopen op een oorlog om Saddam kwijt te raken terwijl ze tegelijkertijd geen enkel vertrouwen hebben in motieven van de VS. Een strijd tegen de oorlog zal vooral ingepast moeten worden in een beweging die streeft naar veel verdere hervormingen dan het stoppen van een oorlog op zich. Verzet tegen oorlog betekent dus je niet op de oorlog zelf blindstaren maar vooral ook op de periode daarna zowel als ervoor. Niet alleen op Irak maar vooral ook op de effecten op de wereld en ook op Nederland. Juist de oorlog tegen Irak heeft ver strekkende gevolgen. Er is een toename aan verwijdering en spanning tussen met name Nederlanders van Marokkaanse afkomst en witte Nederlanders, welke laatste overal de belangrijke posities innemen in de maatschappij. Ook de meeste aktiegroepen en vredesbewegingen zijn wit, er is weinig direct contact en samenwerking met bijvoorbeeld de tweede en derde generatie migrantenjongeren. Juist die jongeren zouden ook perspectief moeten krijgen om een progressieve kritiek te ontwikkelen in plaats van af te glijden naar fundamentalistische groeperingen of nationalisme. Het conflict Israël-Palestina raakt hen veel directer dan dat het de meeste witte Nederlanders raakt. Bij hen is een totaal onbegrip over de houding van ook Nederland richting dit conflict. Al helemaal in vergelijking met de houding van onder andere de Nederlandse regering richting Irak. De vredesbeweging moet zich veel meer inbedden in een bredere maatschappijvisie met diepgang. Aan de ene kant heb je de logica van geo-politieke en strategische overwegingen die vooral via de media als onontkoombaar overkomen. Het is goed om die te analyseren maar tegenover dit realisme moeten we ook eigen logica vormgeven die geheel niet gebaseerd is op de machtspolitiek van staten en multinationals en ook realisme uitstraalt. De bovenstaande 'wij' waar in het kopje sprake van is en waartoe ik mijzelf toe vindt behoren zijn de meer buiten parlementaire activistische mensen. Deze hebben tot nu toe in verband met de oorlog weinig van zich laten horen. Een probleem is dat in Nederland het altijd al ontbroken heeft aan langere termijn strategie, discussie en een (wervende) visie. Akties krijgen hierdoor al gauw een vluchtig karakter. Veelal is buitenparlementair links te veel opgesloten in een zichzelf bedruipende subcultuur. Net als in de globaliseringbeweging van onderop moet getracht worden een praktijk te ontwikkelen die perspektief biedt in opbouw van lokale netwerken die (radikaal) verzet kunnen plegen. Wat inhoudt, dat er alternatieve structuren en sociale verbanden nodig zijn die mensen kunnen opvangen en alternatieven ontwikkelen. Met name moeten we ons daarmee veel meer richten op allochtonen. Het tegengaan van fundamentalisme van welke aard dan ook en nationalisme, verdient prioriteit. Een les van de afgelopen jaren is wel dat mensen niet meer één ideologie of één weg zien naar veranderingen en dat is maar goed ook. Vanuit lokale sociale verbanden kan op eigen wijze vorm gegeven worden aan kritiek. De thema's 'uitholling van de democratie' en 'macht van de multinationals' zijn belangrijke thema's van de globaliseringsbeweging van onderop en hebben ook alles met de oorlog te maken. Het is tijd om een kwalitatieve stap vooruit te zetten, wat betekent niet slechts een volgende landelijke demonstratie. De fout in 1981 en 1982 toen het lukte honderdduizenden mensen op straat te krijgen zonder dat er een aktieperspectief was ontwikkeld moet niet herhaald worden. Voorbeelden van directe aktie zijn hard nodig worden. Akties, die voor veel mensen inspiratievol zijn en navolgbaar. Het zijn vooral de olie en de wapenindustrie die belangen hebben bij een oorlog tegen Irak. Dit zijn ook juist de industrieën waar voor een belangrijk deel de Amerikaanse economie op draait. Maar ook de Franse economie heeft een belangrijke wapen- en olie-industrie die actief is in het Midden Oosten, wat iets verklaart over de tegenstellingen tussen de VS en Frankrijk. Esso (Exxon/Mobil) is een goed bijvoorbeeld van een bedrijf waar aktie tegen gevoerd kan worden. Het is de grootste multinational in de wereld en ook de grootste oliemaatschappij. Volgens een recent rapport van de Duitse Bank is die maatschappij het meest gebaat bij een regiemwisseling in Irak. Esso (Exxon/Mobil) is ook één van de grootste donateurs van de presidentscampagne van Bush. De multinational is ook fel tegen het Kyoto-verdrag. Het is een maatschappij die door consumenten-akties onder druk gezet kan worden. In meerdere landen zijn er al initiatieven voor akties wat stimulerend kan werken. Er kan een uitwisseling ontstaan tussen vredesbeweging, de globaliseringsbeweging van onderop en de milieubeweging die al langer aktie voert tegen Esso. Maar er kan ook naar andere aktiedoelen gezocht worden als maar aan de voorwaarden voldaan wordt dat ze navolgbaar zijn, binnen een breder verhaal passen, mensen radicaliseren en lokale verbanden verstevigen. Door het op langere termijn opbouwen van netwerken van mensen die grip willen krijgen op hun leven en het wereldgebeuren, die zelf democratische structuren opbouwen en handelend willen optreden, ontstaat perspektief op verandering. Perspektief op het stoppen van de oorlogen die nog dreigen te komen, ook in het klein binnen de eigen samenleving. Ed Hollants Autonoom Centrum