Terug naar Sarajevo

mondiaal tot provinciaals

Een moeizaam herstel

Naar hun dorp in de bergen kan zo’n familie vaak niet terug. Soms ligt het in gebied dat nu in Servische handen is. Dan is er al helemaal geen denken aan terugkeer. Maar anders is het ook vaak adembenemend moeilijk. De bus naar Tuzla voert over hoge bergen, langs bossen en weilanden die vaak nog onder de sneeuw bedolven liggen. De weg is goed, maar veel van de bruggen zijn kapotgeschoten en worden nu gestaag door internationale hulporganisaties hersteld. En onderweg, langs al die dorpjes en kleine steden, is er geen enkel gebouw onbeschadigd gebleven. Geen dak zonder versplinterde nokbalken, geen muur zonder kogelgaten en uitgebrande ramen. Direct na de oorlog moet deze hele route, door het hart van Bosnië, een peilloze aanblik hebben geboden. De zin van de verwoesting ontgaat me, als ik uit het raam van de bus tegen de hellingen overal klompjes van drie of vier huizen zie die toch nooit van eminent strategisch belang geweest kunnen zijn. Het is een spoor van stompzinnig en systematisch geweld. En toch: nu, vier jaar later, is er glas in de kozijnen gezet, liggen er nieuwe daken op het huis, scharrelen er alweer schapen over het erf en staan er zelfs vaak schotelantennes op het dak. Het menselijke, bijna dierlijke instinct om na de ramp meteen te beginnen met het herstel, de schoonmaak, het noeste opkrabbelen is hier overal aan het werk. Er schijnen hier nog veel mijnen in het veld te liggen: de mensen steken eenvoudig het gras in brand, wachten af of er een ontploffing volgt, nemen daarna hun intrek in de ruïne en beginnen er te leven. Het is een armoedig bestaan, vaak weer zonder gas en water, maar dit is het uiterst haalbare. Daarover mogen geen illusies bestaan. Saoedi-Arabië zorgt voor wat geld om het huis op te knappen, als de bewoners tenminste stemmen op de SDA, en ook de westerse landen dragen bij – maar meer is het op dit moment niet. Werkloosheid, armoede, geen infrastructuur, een etnisch homogene bevolking, een wankele toekomst en onverwerkte trauma’s: voor een terugkerende boer uit de Bosnische bergen is dat het aanbod.
 

Etnisch homogeen

Aangekomen in Tuzla zie ik dat er zelfs hier, in voor Bosnië ongewoon goede omstandigheden, nauwelijks perspectieven zijn voor een normale terugkeer. Deze stad is niet zwaar gehavend tijdens de oorlog; de bevolking is nog steeds zeer gemengd; en de macht is er niet in handen van de SDA, maar van de charismatische sociaal-democraat Beslagic. Maar ook hier is de werkloosheid hoog, de huisvesting schaars en alle beschikbare woonruimte al bezet door achtereenvolgende golven vluchtelingen, vooral die uit het oosten van Srpska, waar ook Srebrenica ligt. Ook hier lopen boeren met hun ezel over de parkeerplaats voor hun flat, en scharrelen oude vrouwtjes met kippen door het park. En het voornaamste netwerk van opvang blijft de eigen familie. Als die ontbreekt, als de traditionele gastvrijheid dus niet functioneert, zit er hier voor de terugkomer, zelfs als hij uit Duitsland een premie van 9000 DM heeft meegekregen, op termijn weinig anders op dan wonen in ruïnes of slapen op het busstation.
Het zijn, zoals overal in het land, de westerse organisaties die de opvang en de huisvesting van de vluchtelingen blijven verzorgen. De eigen overheid heeft weinig te bieden, en dan altijd met politieke bijbedoelingen. En zelforganisaties ben ik nauwelijks tegengekomen, op de oudste na: de eigen bloedverwanten. En dus hangt de terugkeer af van het uithoudingsvermogen van de buitenlandse NGO’s, zoals het Helsinki Citizens Assembly, de plaatselijke vertakking van het Nederlandse IKV. Die volharden in hun pogingen de terugkeer van moslims naar Srpska en van Serviërs naar de federatie mogelijk te maken. Ze inventariseren de aantallen, begeleiden de enkeling die het aandurft en proberen met discussies, publicaties en media een opening te creëren in een gesloten, wantrouwig klimaat. Begeleid door de militaire politie van de VN, ondersteund door de special envoys die Westendorp in 29 tegenwerkende gemeentes heeft geplaatst, geholpen door de nieuwe witte nummerborden waardoor niemand meer kan zien uit welk deel van het land een auto afkomstig is – op die manier wordt de terugkeer van vluchtelingen naar hun oorspronkelijke woonplaats met diplomatieke druk en licht geweld aan alle kanten door het buitenland gaande gehouden. Het resultaat is niet vrolijk. Etnisch homogene gebieden, terugkeren in een gebied zonder economie, en een atmosfeer van hardnekkig wantrouwen. Ergens onderweg, in de bus die me door dit uiterst moeizaam opkrabbelende land vervoerde, dacht ik: als het Westen zijn Bosniërs kwijt wil, moet het ze zelf naar huis brengen en voor de deur op wacht blijven staan. Want zodra het Westen zich hier terugtrekt begint het hele drama opnieuw.